سلام. در این نوشتار قصد داریم نکات و مفاهیم فصل اول زیست شناسی دهم، دنیای زنده را با هم بررسی کنیم. مطالبی که در ادامه آمده اند مستعد طرح سوال به صورت جای خالی و صحیح و غلط و سایر انواع تست های زیست هستند. همچنان که می دانیم، عینیت جملات و کلمات در زیست شناسی اهمیت بسزایی دارند، لذا سعی شده است که تا حد امکان جملات و کلمات کتاب درسی بی کم و کاست آورده شود و در پاره ای از موارد توضیحات تکمیلی جهت تفهیم بهتر گنجانده شده است.
گفتار1
بسیاری از بیماری ها مانند قند و افزایش فشار خون که حدود صدسالپیش به مرگمنجر می شدند، مهارشده اند.
دانشمندان و پژوهشگران علوم تجربی فقطدر جست و جوی علت های پدیده های طبیعی وقابل مشاهده اند. مشاهده، اساس علوم تجربی است؛ بنابراین، در زیست شناسی، فقطساختارها و یا فرایندهایی را بررسی می کنیم که برای ما به طور مستقیم یا غیر مستقیم قابل مشاهده و اندازه گیری اند.
ویژگی های زیست شناسی نوین عبارت اند از:
1-کل نگری: پیکر هر یک از جانداران مانند یک پازل از اجزای بسیاری تشکیل شده است، که شاید هر جزء به تنهایی بی معنی به نظر برسد؛ اما اگر به ارتباط بین اجزا و سامانه ای که با هم تشکیل می دهند بنگریم، این سامانه و کلِ منظم، برایمان معنی پیدا خواهد کرد.
2-نگرش بین رشته ای: برای بررسی ژن های جانداران، علاوه بر اطلاعات زیست شناختی، از فنون و مفاهیم مهندسی، علوم رایانه، آمار و بسیاری رشته های دیگر هم استفاده می کنند.
3- فناوری های نوین:
الف) فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی: امکان انجام محاسبات را در کوتاه ترین زمان ممکن فراهم کرده اند.
ب) مهندسی ژنتیک: انتقال ژن های یک جاندار به بدن جانداراندیگر به گونه ای که ژن های منتقل شده بتوانند اثرهای خود را ظاهر کنند.
4- اخلاق زیستی: محرمانه بودن اطالعات ژنی و نیز اطالعات پزشکی افراد و حقوق جانوران و تولید سلاح های زیستی
نقش زیست شناسی در حل مسائل مربوط به زندگی انسان:
1- تأمین غذای سالم و کافی: شناخت بیشتر گیاهان یکی از راه های تأمین غذای بیشتر و با مواد مغذی بیشتر است.
2- حفاظت از بومسازگان ها، ترمیم و بازسازی آنها: پایدار کردن بوم سازگان ها به طوری که حتی در صورت تغییر اقلیم، تغییر چندانی در مقدار تولیدکنندگی آنها روی ندهد، موجب ارتقای کیفیت زندگی انسان می شود.
3- تأمین انرژی های تجدیدپذیر: زیست شناسان می توانند به بهبود و افزایش تولید سوخت های زیستی مانندگازوئیل زیستی که از دانه های روغنی به دست می آید، کمک کنند.
4- سلامت و درمان بیماری ها: به تازگی، روشی برای تشخیص و درمان بیماری ها در حالگسترش است که پزشکی شخصی نام دارد. پزشکان در پزشکی شخصی برای تشخیص ودرمان بیماری ها علاوه بر بررسی وضعیت بیمار، با بررسی اطلاعاتی که در دنای (DNA) هر فرد وجود دارد، روش های درمانی و دارویی خاص هر فرد را طراحی می کنند.
گفتار2
تعریف حیات بسیار دشوار است. بنابراین، به ناچار معمولا جانداران را بررسی می کنیم.
گسترۀ حیات، از یاخته شروع می شود و با زیست کره پایان می یابد.
همهجانداران، کل 7 ویژگی زیر را با هم دارند:
1-نظم و ترتیب: همۀ جانداران، سطحی از سازمان یابی دارند و منظم اند.
2- هم ایستایی (هومِئوستازی): مجموعه اعمالی را که برای پایدار نگه داشتن وضعیت درونی جاندار انجام می شودهم ایستایی (هومئوستازی) می نامند. هم ایستایی از ویژگی های اساسی همۀ جانداران است. حتی باکتری ها و تک سلولی ها هم هومئوستازی دارند.
3- رشد و نمو: رشد به معنی بزرگ شدن و شامل افزایش برگشت ناپذیر ابعاد یا تعداد یاخته هاست. بنابراین تورژسانس را به عنوان رشد نمی توان در نظر گرفت. نمو به معنی عبور از مرحله ای به مرحلۀ دیگری از زندگی است؛ مثلا تشکیل گل درگیاه، نمونه ای از نمو است. حتی باکتری ها و تک سلولی ها هم رشد و نمو دارند.
4- فرایند جذب و استفاده از انرژی: جانداران انرژی می گیرند؛ از آن برای انجام فعالیت های زیستی خود استفاده می کنند و بخشی از آن را به صورت گرما از دست می دهند.
5- پاسخ به محیط:همۀ جانداران به محرک های محیطی پاسخ می دهند.
6- تولیدمثل: جانداران موجوداتی کم و بیش شبیه خود را به وجود می آورند.
7- سازش با محیط: جانداران ویژگی هایی دارند که برای سازش و ماندگاری در محیط، به آنها کمک می کنند.
تعریف گونه: گونه به گروهی از جانداران می گویند که به هم شبیه اند و می توانند از طریق تولیدمثل زاده هایی شبیه خود با 2 توانایی زنده ماندن و تولیدمثل به وجود آورند.
سطوح سازمان یابی حیات
1- یاخته پایین ترین سطح سازمان یابی حیات است. همۀ جانداران از یاخته تشکیل شده اند.
2- تعدادی یاخته یک بافت را به وجود می آورند.
3- هر اندام از چند بافت مختلف تشکیل می شود؛ مانند استخوانی که در شکل نشان داده شده است.
4- هر دستگاه از چند اندام تشکیل شده است؛ مثلا دستگاه حرکتی از ماهیچه ها و استخوان ها تشکیل شده است.
5- جانداری مانند این گوزن، فردی از جمعیت گوزن هاست.
6 - افراد یک گونه که در زمان و مکانی خاص زندگی می کنند، یک جمعیت را به وجود می آورند.
7- جمعیت های گوناگونی که با هم تعامل دارند، یک اجتماع را به وجود می آورند.
8- عوامل زنده (اجتماع) و غیر زنده محیط و تأثیرهایی که بر هم می گذارند، بوم سازگان رامی سازند.
9 - زیست بوم از چند بوم سازگان تشکیل می شود که از نظر اقلیم (آب و هوا) و پراکندگی جانداران مشابه اند.
10-زیست کره شامل همۀ زیست بوم های زمین است.
مولکولهای زیستی
در جانداران مولکول هایی وجود دارند که در دنیای غیر زنده دیده نمی شوند.
کربوهیدرات ها:این مولکول های زیستی فقط از 3 عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن ساخته شده اند.
1- مونوساکاریدها: ساده ترین کربوهیدرات ها هستند. گلوکز، فروکتوز و گالاکتوز، مونوساکارید های 6 کربنه و ریبوز و داُکسی ریبوز مونوساکاریدهای 5 کربنه هستن. ریبوز در ساختار رنا (RNA) و نوکلئوتیدهای آن؛ و داُکسی ریبوز در ساختار دنا (DNA) و نوکلئوتیدهای وجود دارند.
2- دی ساکاریدها: از ترکیب دو مونوساکارید تشکیل می شوند. قند و شکر دی ساکاریدی به نام ساکارز هستند که از پیوند بین گلوکز و فروکتوز تشکیل می شود. لاکتوز (قندِ شیر) از پیوند بین گلوکز و گالاکتوز تشکیل شده است.
3- پلی ساکاریدها: از ترکیب چندین مونوساکارید ساخته می شوند. نشاسته، سلولز و گلیکوژن هر سه پلی ساکاریدِ گلوکز اند که در شاخه دار بودن یا نبودن و تعداد شاخه ها با هم تفاوت دارند.
نشاسته پلی ساکارید ذخیره ای گیاهان است؛ و در سیب زمینی و غلات وجود دارد.
گلیکوژن پلی ساکارید ذخیره ای جانوران است؛ که در کبد و عضلات اسکلتی ساخته می شود. گلیکوژن در قارچ ها هم ساخته می شود.
سلولز در ساختار دیوارهِ یاخته های گیاهی وجود دارد؛ و در کاغذسازی و تولید پارچه به کار می رود.
لیپیدها: این ترکیبات نیز از سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن ساخته شده اند. اما نسبت این سه عنصر در لیپیدها با نسبتشان در کربوهیدرات ها متفاوت است.
1- تری گلیسریدها: هر تری گلیسرید از یک مولکول گلیسرول و سه اسیدچرب تشکیل شده است. روغن ها و چربی ها انواعی از تری گلیسریدها هستند.تری گلیسریدها در ذخیره انرژی نقش مهمی دارند. انرژی تولیدشده از یک گرم تری گلیسرید حدود دو برابر انرژی تولیدشده از یک گرم کربوهیدرات است.
2- فسفولیپیدها: بخش اصلی تشکیل دهندۀ غشای یاخته ای هستند.ساختار فسفولیپیدها مشابه تری گلیسریدها است، با این تفاوت که مولکول گلیسرول در فسفولیپیدها به دو اسید چرب و یک گروه فسفات متصل می شود. دقت کنید که در ساختار گروه فسفات، عنصر فسفر هم وجود دارد، اما این عنصر را جزئی از عناصر سازنده لیپیدها در نظر نمی گیریم.
3- کلسترول: در ساخت غشای یاخته های جانوری و نیز انواعی از هورمون ها شرکت می کند.
پروتئین ها: این مولکول ها علاوه بر کربن، هیدروژن و اکسیژن، نیتروژن (N) نیز دارند. پروتئین ها از به همپیوستن واحدهایی به نام آمینواسید، تشکیل می شوند. همچنین پروتئین ها به کربوهیدرات ها متصل می شوند و گلیکوپروتئین ها را به وجود می آورند که در غشای یاخته ها کارهای متنوعی انجام می دهند.
پروتئین ها کارهای متفاوتی انجام می دهند. انقباض ماهیچه، انتقال مواد در خون و کمک به عبور مواد از غشای یاخته و عملکرد آنزیمی از کارهای پروتئین هاست. آنزیم ها مولکول های پروتئینی اند که سرعت واکنش های شیمیایی را افزایش می دهند.
نکته ترکیبی: از روی دنا رونویسی انجام می شود و رنای پیک تولید می شود و از ترجمه رنای پیک پلی پپتید ساخته می شود که در شبکه آندوپلاسمی و دستگاه گلژی دچار تغییراتی می شود و در نهایت به پروتئین تبدیل می شود.
نوکلئیک اسیدها:علاوه بر کربن، هیدروژن و اکسیژن،نیتروژن و فسفر نیز دارند.دنا و رنا نوکلئیک اسیدهای موجود در یاخته هستند. واژه نوکلئیک اسید به معنای اسید هسته ای است (در هسته وجود دارند).
همانطور که احتمالا خودتان دریافته اید، مطالب این فصل و مخصوصا دو گفتار اول که در این درسنامه بدان پرداختیم بسیار متنوع و حفظی هستند و پتانسیل ترکیب با تمام مطالب زیست را دارند. تسلط و مرور چندین باره این مطالب در پاسخگویی به همه تست های زیست شناسی در آزمون ها و در کنکور به شما کمک شایانی خواهد کرد. لذا حتما پس از مطالعه به تعداد کافی تست کار کنید. دوستان خوبم، اگر سوالی در خصوص مطالب این درسنامه دارید حتما در بخش نظرات مطرح کنید، پاسخگوی شما خواهیم بود. :)
دوستان عزیزم ما تصمیم گرفتیم برای اینکه بتونیم ارتباط مون رو باهم بیشتر کنیم و قدم به قدم کنارتون باشیم، صفحه اینستاگرام رتبه برترهای کانون رو بسازیم.
فرزین رستمی - فارغ التحصیل مهندسی عمران دانشگاه تهران و دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کردستان
