این مطلب شامل درسنامه با 5 تست چالشی از کتاب سه سطحی علوم و فنون ادبی پایه، مبحث تشبیه میباشد.
در قسمت ضمیمه فایل درسنامه به همراه پاسخ تشریحی سوالات قرار داده شده است.
این مطلب توسط محمدحسین شکری تهیه شده است.
* گروه پشتیبانان ویژه کانون *
تشبیه:
ارکان تشبیه:
مشبه: پدیدهای است که آن را به پدیدهای دیگر مانند میکنیم.
مثال:
در بوستان حریفان مانند لاله و گل/ هر یک گرفته جامی بر یاد روی یاری
فارغ دل آن کسی که مانند حباب/ هم در سر میخانه سرانداز شود
غمی که چون سپه زنگ ملک دل بگرفت/ ز خیل شادی روم رخت زداید باز
نکته ممکن است مشبه،یک کلمه مجزا نباشد، اما به صورتهای دیگری بتوان آن را در جمله پیدا کرد.
مثال:
گرت زدست برآید چو نخل باش، کریم.
با توجه به فعلِ باش (یعنی تو باش)، مشبه، تو محذوف خواهد بود.
خواهم اندر پایش افتادن چو گوی
با توجه به ضمیر م در فعل خواهم (یعنی من میخواهم)، مشبه، من محذوف خواهد بود.
ادات تشبیه: واژهای است که آن را برای بیان شباهت میان دو پدیده به کار میبریم. واژه های: چو، مثل، مانند، گویی، همچون، به سان، به کردار و ... از این دست هستند.
مثال:
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است / وآنچه بجهد از زبان، چون آتش است
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ/ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت
نکته ادات تشبیه میتواند حالاتی مختلفی داشته باشد:
1- یک واژه مجزا:مثل،مانند،چون،همچون،به سان،انگار،عین،و...
2- یک شبه فعل:گویی،گفتی،ماند،می ماند،مانست،و...
3- بخشی از یک کلمه:وش،سان،سا،گون،وار،آسا،و...
نکته دقت کنید چون و چو فقط زمانی ادات تشبیه محسوب میشوند که به معنی مانندِ باشند. اگر معنایی مانند زیرا، وقتی که، تا داشته باشند حرف ربط و اگر معنی چگونه داشته باشند، پرسشی هستند.
مشبّهٌ به: پدیدهای است که مشبّه را به آن مانند میکنیم.
مثال:
ز میوههای بهشتی چه ذوق دریابد / هر آن که سیبِ زنخدانِ شاهدی نگزید
ز روی ساقی مه وش گلی بچین امروز / که گرد عارض بستان خط بنفشه دمید
وجه شبه: ویژگی یا صفت مشترک میان مشبّه و مشبّهٌ به است که در مشبّهٌ به پررنگ تر و آشکارتر است.
مثال:
ز تاب آتش سودای عشقش / به سان دیگ دایم میزنم جوش
چو پیراهن شوم آسوده خاطر / گرش همچون قبا گیرم در آغوش
انواع تشبیه:
1- گسترده:
از میان رکنهای تشبیه، ذکر مشبّه و مشبّهٌ به ضروری است؛ امّا وجه شبه و ادات تشبیه را میتوان حذف کرد. به تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن را در خود داشته باشد، تشبیه گسترده میگویند؛
سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد/ دلبر که در کف او موم است سنگ خارا
2- فشرده یا بلیغ:
تشبیهی که فقط دو رکن اصلی یعنی مشبّه و مشبّه به دارد، تشبیه فشرده است.
الف) تشبیه فشرده اضافی:
برو از خانه گردون به در و نان مطلب/ کان سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را
ب) تشبیه فشرده غیر اضافی (اسنادی):
آیینه سکندر جام می است بنگر/ تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا
نکته کلماتی مانند گلچهره، پریرو، سیماندام، کمان ابرو، سنگین دل، و... دارای تشبیهای به نام تشبیه درون واژهای است که باید به آن دقت مضاعفی کرد.
نکته نوعی دیگر از تشبیهات نیز وجود دارد به نام تشبیه پنهان (مُضمَر) که درآن شاعر به طور صریح و مستقیم از ساختار ساده تشبیه استفاده نمیکند، بلکه در محتوای کلام او به طور غیر مستقیم تشبیه وجود دارد.
آن تویی یا سرو بستانی به رفتار آمده است/ یا مَلَک در صورت مردم به گفتار آمده است
آن پری کز خلق پنهان بود چندین روزگار/ باز میبینم که در عالم پدیدار آمده است
نکته گاهی شاعر ادعا می کند که وجه شبه در مشبه قویتر از مشبهٌ به است در این موارد تشبیه تفضیلی یا مُرجَّح پدید میآید.
لبت بدیدم و لعلم بیوفتاد از چشم/ سخن بگفتی و قیمت برفت لؤلؤ را
بهای روی تو بازار ماه و خور بشکست/ چنان که معجز موسی طلسم جادو را
نکته تشبیههایی که در آن ارکان تشبیه ترکیب یا تصویری از دو یا چند چیز است را تشبیه مرکب می گویند.
عرقت بر ورق روی نگارین به چه ماند/ همچو بر خرمن گل قطره باران بهاری
............................................................. منبع: سهسطحی علوم و فنون پایه 19/8/96
252- در کدام بیت، همة ارکان تشبیه دیده میشود؟
1) چو کحل بینش ما خاک آستان شماست / کجا رویم بفرما از این جناب کجا
2) تو خورشیدی و یا زهره و یا ماهی نمیدانم / وز این سرگشتة مجنون چه میخواهی نمیدانم
3) معدن علم است دل، چرا بنشاندی / جور و جفا را در این مبارکمعدن
4) این مدت عمر ما چو گل ده روز است / خندانلب و تازهروی میباید بود
............................................................... منبع: سهسطحی علوم و فنون پایه 3/9/96
264- تعداد تشبیه در کدام گزینه بیشتر است؟
1) چون می روشن در آبگینة صافی / خوی جمیل از جمال روی تو، پیدا (آبگینه: شیشه)
2) سرو بالای کمانابرو اگر تیر زند / عاشق آن است که بر دیده نهد پیکان را
3) چو هندو زلف دودآسای او آتشنشین / چو طوطی لعل شکرخای او شیرینجواب
4) لشکر عشق توام تا خیمه زد بر ملک دل / کس در او منزل نمیسازد ز ویرانی که هست
............................................................. منبع: سهسطحی علوم و فنون پایه 6/11/96
271- در کدام گزینه تشبیه وجود ندارد؟
1) گر همه استخوان من سنگ فراق بشکند / عهد که بستهام به او یک سر می نشکنم
2) کلک حافظ شکرین میوه نباتی است بچین / که در این باغ نبینی ثمری بهتر از این
3) من اگر خوبم اگر بد تو برو خود را باش / هر کسی آن دِرَود عاقبت کار که کشت
4) شوق تو درهم شکست پنجة شاهین صبر / عشق تو لشکر کشید بر سر سلطان دل
............................................................... منبع: سهسطحی علوم و فنون پایه 3/9/96
280- نوع تشبیه به کار رفته در همة گزینهها بهجز گزینة … یکسان است.
1) چو درد از کیمیای صبر درمان میشود صائب / چرا پیش طبیبان کس لب اظهار بگشاید
2) به کمند سر زلفت نه من افتادم و بس / که به هر حلقة موییت گرفتاری هست
3) کیست آن لعبت خندان که پریوار برفت / که قرار از دل دیوانه به یکبار برفت
4) آتش صبر تو سوزد آتش هستیت را / آتش اندر هست زن و اندر تن هستی نژاد
............................................................... منبع: سهسطحی علوم و فنون پایه 7/1/98
301- در کدام بیت فقط یک نوع تشبیه از نظر پایهها (ارکان) دیده میشود؟
1) مستغنیام ز خلق که اکسیر عشق ساخت / چون آفتاب چهرة زرّین خزانهام
2) چشمة عشق به دریای کرم پیوسته است / نظر عشق به هر کس که فتد، پاک رود
3) بیتأمّل چون عرق بر روی خوبان میدویم / چون کمند زلف، گستاخ بر و دوشیم ما
4) شعلة شوق تو آتش در دلم ای شمع زد / خواستم پروانهوش این شعله را افزون کنم
پاسخ ها
252-گزینة «4».................................................................................................................................................
فقط در بیت گزینة «4» همة ارکان تشبیه دیده میشود:
مدت عمر (مشبه) / چو (ادات تشبیه) / گل (مشبهبه) / ده روز مجازاً کوتاه (وجه شبه)
264-گزینة «3».................................................................................................................................................
در بیت گزینة «3» سه تشبیه به کار رفته: زلف مثل هندو، زلف مثل دود / دهان (لعل) چو طوطی
تشریح گزینههای دیگر:
گزینة «1»: یک تشبیه دارد: اخلاق خوب معشوق در پشت ظاهرش مانند می روشن در شیشة صاف (است).
گزینة «2»: دو تشبیه دارد: سرو بالا / کمان ابرو
گزینة «4»: دو تشبیه دارد: لشکر عشق / ملک دل
271-گزینة «3».................................................................................................................................................
تشریح گزینههای دیگر:
گزینة «1»: فراق به سنگ تشبیه شده است.
گزینة «2»: کلک حافظ (مانند) شکرین میوه نبات است.
گزینة «4»: صبر به شاهین و دل به سلطان تشبیه شده است.
280-گزینة «3».................................................................................................................................................
در ابیات گزینههای «1»، «2» و «4» تشبیه از نوع فشرده و در گزینة «3» تشبیه از نوع گسترده است. آن لعبت خندان پریوار (مثل پری) برفت.
تشریح گزینههای دیگر:
گزینة «1»: کیمیای صبر (اضافة تشبیهی است.)
گزینة «2»: کمند سر زلف (اضافة تشبیهی است.)
گزینة «4»: آتش صبر (اضافة تشبیهی است.)
301-گزینة «2».................................................................................................................................................
در بیت گزینة «2» دو تشبیه وجود دارد که هر دو تشبیه فشرده هستند: چشمة عشق، دریای کرم
تشریح گزینههای دیگر:
گزینة «1»: تشبیه فشرده: اکسیر عشق / تشبیه گسترده: [من] چون آفتاب
گزینة «3»: تشبیه گسترده: [ما] چون عرق، [ما] چون کمند / تشبیه فشرده: کمند زلف
گزینة «4»: تشبیه فشرده: شعلة شوق / تشبیه گسترده: [من] پروانهوش
