سلام دوست عزیز !
در این مطلب قصد داریم مبحث پایه های آوایی ناهمسان را بررسی کنیم .
امیدواریم توضیحات ، مثال ها و تست های بیان شده ، شما را در یادگیری هرچه بهتر این مطلب یاری کنند .
برای دریافت مطلب با گرافیک و کیفیت بهتر ، فایل پی دی اف را از قسمت ضمیمه دانلود کنید .
 | دانشجوی حقوق دانشگاه خوارزمی تهران |
 | دانشجوی حقوق دانشگاه بهشتی تهران |
توضیحات
وزن های ناهمسان ، اوزانی هستند که در هر مصراع آنها سه یا چهار رکن عروضی متفاوت به کار رفته است . در واقع میتوان وزن های شعر فارسی را به سه دسته تقسیم کرد :
همسان : از تکرار یک رکن حاصل می شود .
همسان دولختی : از تکرار دو رکن حاصل می شود که آن دو رکن به صورت یکی در میان تکرار می شوند .
ناهمسان : از وجود ارکان غیر یکسان در یک مصراع به وجود می آید .
نکات
1 ) وزن همسان دو لختی وقتی اتفاق میفتد که دو رکن عینا یکی در میان تکرار شوند ؛ (( عینا )) بدین معناست که اگر از یکی از آنها هجا یا هجاهایی حذف شود ، دیگر همسان دو لختی نیست بلکه ناهمسان میشود ؛ درست مانند مثالی که برای وزن ناهمسان زدیم .
2 ) بسیاری از اوزان هستند که می شود آنها را به دو صورت برش زد و به دو شیوه تقطیع کرد ؛ در مطلب زیر می توانید با مهم ترین آنها آشنا شوید :
3 ) در تعیین کردن مرز هجا ها و نوع تقسیم بندی ارکان ، اگر وزن بیت را می شد به دو صورت متفاوت برش زد و یک بار به وزن همسان رسید و یک بار هم به وزن ناهمسان ، در این صورت وزن همسان بر وزن ناهمسان ترجیح داده می شود .
مثال : رحمت نکند بر دل بیچاره فرهاد / آن کس که سخن گفتن شیرین نشنیده ست ؛ این بیت را به دو صورت میتوان برش زد : مستفعل / مستفعل / مستفعل / مستف یا مفعول / مفاعیل / مفاعیل / فعولن
4 ) اگر بیت را می شد به دو روش برش زد و هر دو ناهمسان بودند ، هیچ کدام برتری خاصی نسبت به دیگری ندارند .
مثال : شیدا از آن شدم که نگارم چو ماه نو / ابرو نمود و جلوه گری کرد و رو ببست :
مفعول / فاعلات / مفاعیل / فاعلن یا مستفعلن / مفاعل / مستفعلن / فعل
5 ) اگر یک رکن سه بار و یا چهار بار پشت سر هم تکرار شود ، وزن همسان داریم ؛ توجه کنید که اگر از رکن آخرش ، یک بخش هجایی هم حذف شود ، باز هم همسان است .
مثال : سعدی اندر کف جلاد غمت می گوید / بنده ام بنده به کشتن ده و مفروش مرا : فعلاتن / فعلاتن / فعلاتن / فعلن
ممکن است تا به اینجای مطلب ، سوالاتی شبیه سوالات زیر برای شما عزیزان ایجاد شده باشد :
من دیده بودم که در جایی وزن فعلاتن مفاعلن فعلن با فاعلاتن شروع شده بود ؛ چرا ؟
چرا در مثالی ، مصراع اول با فَعِلُن تمام شده بود ولی مصراع دوم به فَعلُن ختم شده بود ؟
چرا در بعضی از مثال ها ، تعداد هجاهای مصراع اول با تعداد هجاهای مصراع دوم متفاوت است ؟
چرا در تقطیع (( که سعدی از = کِ سَع دی یَز )) ، زیر (( دی )) هجای کوتاه درج شده بود ؟
تشخیص نوع وزن
کدام وزن ناهمسان ، قابلیت تقسیم بندی پایه آوایی دوگونه دارد ؟
1 ) قافله هرگز نخورد و راه نزد باز / باز جهان رهزن است و قافله خوار است
2 ) بر پشت فکنده چون عروسان / زربفت ردای پرنیانی
3 ) اگر نه بسته این بی هنر جهان شده ای / چرا که همچو جهان از هنر جهان شده ای
4 ) ای داده دل به دنیا از پیش و پس نگه کن / بِندیش تا چه کردی ، بنگر که تا کجایی
وزن همه گزینه ها به جز گزینه ___ ناهمسان است .
1 ) گفتی گله ای ز ما نداری / دارم گله از تو پس ندارم
2 ) به اعتماد کس ای غنچه راز دل مگشای / که بلبل تو به زاغ و زغن هم آواز است
3 ) صفای خاطر رندان ز چلهخانه نیابی / به دیر رو که پر است از می دوساله پیاله
4 ) مرغ درویش بی گناه مگیر / که بگیرد تو را عقاب عقاب
راه تشخیص وزن هایی که به دو شیوه تقطیع و دسته بندی می شوند : همه ابیات ناهمسانی که وزن دوگانه دارند ؛ یکی از وزن هایشان با (( مفعولُ )) شروع می شود و وزن دیگرشان با (( مستفعلُ )) یا ((مستفعلن )) ؛ پس فقط سه هجای اول هر مصراع را بررسی کنید ، اگر با مفعولُ ( _ _ U ) یکسان بود ، بیت مورد نظر وزن دوگانه دارد وگرنه رد می شود .
دوستان عزیز !
از این به بعد ، به قسمت ضمیمه مطالب علوم و فنون ما بیشتر توجه کنید !
یک فایل پی دی اف هست که شما عزیزان می توانید آن را دانلود کنید و مطلب را با کیفیت و گرافیک بهتر مطالعه کنید !
و اما فایل دوم !
آوای عـــــروض
ما زیر هر مطلب علوم فنونی که قرار می دهیم ، یک فایل صوتی چند ثانیه ای هم ضمیمه میکنیم .
در فایل صوتی ، ما ضرباهنگ یک وزن عروضی را برای شما قرار می دهیم و از شما می خواهیم آن را گوش کنید و سعی کنید وزن را تشخیص دهید !
سپس در قسمت کامنت ها ، وزنی که متوجه آن شده اید را بنویسید !
ما در تلاشیم تا با قرار دادن ضرباهنگ های گوناگون در زیر هر مطلب ، شما را در یاری کنیم !
تهیه کنندگان :
سپاس از توجه شما 🌹
