دنیای زنده - گفتار اول و دوم - فرزین رستمی

سلام. همانطور که می‌دانیم مطالب فصل 1 زیست دهم بالخص گفتار 2 و 3 بسیار پایه ای بوده و پتانسیل ترکیب شدن با تمام فصول هر سه کتاب زیست‌شناسی را دارد. لذا خواندن مطالبی که در ذیل آمده است یقینا جهت کسب درصدهای مطلوب در این درس برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور 1402 بسیار راهگشا خواهد بود.

این مطلب مشترکا برای دانش آموزان دهم و همچنین کنکوری ها تهیه شده است. بنابراین ممکن است برخی از مطالب برای دهمی‌ها خارج از کتاب و ناآشنا باشد لذا نگران نباشید اگر بعضی از مطالب را تا به حال نخوانده اید. 

 از آنجا که تعریف حیات بسیار دشوار و بعضا غیرممکن است؛ لذا به جای تعریف حیات، ویژگی های حیات یا ویژگی های جانداران را بررسی می‌کنیم.

 همه جانداران هفت ویژگی زیر را با هم دارند: 

1) نظم و ترتیب: همۀ جانداران، سطحی از سازمان یابی دارند و منظم اند.

2) هم ایستایی (هومئوستازی): مجموعه اعمالی را که برای پایدار نگه داشتن وضعیت درونی جاندار انجام می شود هم ایستایی (هومئوستازی) می نامند. مثلا وقتی سدیمِ خون افزایش می یابد، ترشح آلدوسترون و هورمون ضد ادراری کاهش یافته و دفع سدیم از طریق ادرار زیاد می شود.

3)رشد و نمو: رشد به معنی بزرگ شدن و شامل افزایش برگشت ناپذیر ابعاد یا تعداد یاخته هاست. نمو به معنی عبور از مرحله ای به مرحلۀ دیگری از زندگی است. مثلا شروع بلوغ یا حتی زایمان برای جنین نوعی نمو محسوب می شود؛ چون از مرحله ای به مرحله دیگری از زندگی گذر کرده است.

4) فرایند جذب و استفاده از انرژی: جاندار یا خودش انرژی تولید می کند، مثل گیاهان فتوسنتز کننده؛ یا انرژی را با غذا خوردن و ... تامین می‌کند.  

5) پاسخ به محیط: مثلا بدن انسان در پاسخ به گرمای هوا، آب بیشتری می نوشد و برای دفع گرما تعریق افزایش می‌یابد.  

6) تولیدمثل: جانداران موجوداتی کم و بیش شبیه خود را به وجود می آورند. چرا کم و بیش: چون در تولید مثل جنسی جانداران 2n و بالاتر فرزندان می‌توانند ویژگی های متفاوت با والدین داشته باشند. حتی در تقسیم میتوز هم ممکن است سلول های دختری مسیر تمایز متفاوتی را طی کرده و با سلول مادری متفاوت باشند؛ مثل تولید سلول پادتن ساز و خاطره از لنفوسیت B اولیه. 

7) سازش با محیط: مثلا گیاهان CAM و C4 برای فتوسنتز در آب و هوای گرم و خشک سازگاری پیدا کرده اند.

 نکته: همه جانداران چه تک سلولی و چه پرسلولی و چه یوکاریوت و چه پروکاریوت هفت ویژگی حیات را دارند. نمی توان گفت هر جانداری که هم ایستایی دارد الزاماً پرسلولی است.  چون تک یاخته ای ها هم هم ایستایی دارند.  نمی توان گفت هر جانداری که توانایی پاسخ به محرک های محیطی را دارد الزاماً دارای نورون است و فضای سیناپسی دارد. چون گیاهان هم به محرک های شیمیایی پاسخ میدهند ولی فاقد نورون هستند. 

سطوح سازمان یابی حیات: 

1) یاخته پایین ترین سطح سازمان یابی حیات است.  یاخته واحد ساختاری و عملکرد در جانداران است.  همه جانداران از یاخته تشکیل شده اند.

2) تعدادی یاخته یک بافت به وجود می آورند. 

3) هر اندام از چند بافت مختلف تشکیل می شود. مثلاً در اندامی مانند استخوان بافت پیوندی متراکم استخوانی بافت پوششی عروق بافت عصبی و بافت ماهیچه ای دیواره عروق را شاهد هستیم.

4) هر دستگاه از چند اندام تشکیل شده است. مثلاً دستگاه گردش مواد از قلب  عروق و خون تشکیل شده است.

5) جانداری مانند این گوزن، فردی از جمعیت گوزن هاست.

6) افراد یک گونه که در زمان و مکانی خاص زندگی می کنند، یک جمعیت را به وجود می آورند.

7) جمعیت های گوناگونی که با هم تعامل دارند، یک اجتماع را به وجود می آورند.

8) عوامل زنده (اجتماع) و غیرزنده محیط و تأثیرهایی که بر هم می گذارند، بوم سازگان را می سازند.

9) زیست بوم از چند بوم سازگان تشکیل می شود که از نظر اقلیم (آب و هوا) و پراکندگی جانداران مشابه اند.

10) زیست کره شامل همۀ زیست بوم های زمین است.

تعریف گونه: گونه به گروهی جانداران می‌گویند که به هم شبیه اند و می‌توانند از طریق تولیدمثل زاده هایی شبیه خود با قابلیت زنده ماندن و تولیدمثل به وجود آورند.

تعریف جمعیت: به افرادی گفته می شود که به یک گونه تعلق دارند و در یک زمان و در یک مکان زندگی می‌کنند. 

نکته: افراد واقع در یک جمعیت به طور حتم جزء یک گونه خاص هستند و به هم شبیه اند و از تولیدمثل آنها زاده یا زاده‌های زیستا و زایای شبیه خود به وجود می‌آیند. اما افراد یک گونه الزاما جزء یک جمعیت نیستند!

تعریف اجتماع زیستی: جمعیت های گوناگونی که با هم تعامل دارند، یک اجتماع (اجتماع زیستی) را به وجود می آورند. در یک اجتماع زیستی گروه های متفاوتی می‌تواند وجود داشته باشد. بنابراین افراد یک اجتماع زیستی الزاما شبیه هم نیستند. 

همه باکتری ها تک یاخته‌ای هستند؛ بنابراین برخی سطوح سازمان یابی حیات در باکتری ها وجود ندارد. مثلا باکتری ها دستگاه و بافت وو اندام ندارند.

همه باکتری‌ها تک‌سلولی اند؛ اما همه تک‌سلولی ها باکتری نیستند. برخی آغازیان مانند پارامسی و آمیب و اوگلنا تک‌سلولی اند. مخمر نان هم نوعی قارچ تک‌سلولی است

 مولکول‌های زیستی

در جانداران مولکول هایی وجود دارند که در دنیای غیر زنده دیده نمی شوند. کربوهیدرات ها، لیپیدها، پروتئین ها و نوکلئیک اسیدها چهار گروه اصلی مولکول های تشکیل دهندۀ یاخته اند و در جانداران ساخته می شوند. این مولکول ها، مولکول های زیستی نیز نامیده می شوند.

کربوهیدرات‌ها

این مولکول ها از سه عنصر کربن، اکسیژن و هیدروزن ساخته شده اند.

مونوساکاریدها: ساده‌ترین کربوهیدرات‌ها هستند. گلوکزف فروکتوز و گالاکتوز (C6H12O6) مونوساککاریدهای 6کربنه و ریبوز (C5H10O5) و دئوکسی ریبوز (C5H10O4) مونوساکاریدهای 5کربنه هستند که به ترتیب در ساختار رنا و دنا به کار می‌روند.

دی‌ساکاریدها: از ترکیب 2 مونوساکارید تشکیل می‌شوند.
1) ساکارز: از پیوند بین گلوکز با صوت تشکیل میشود. شکر و قندی که میخوریم ساکارز است. 

2) مالتوز: از پیوند بین دو گلوکز تشکیل میشود این قند در جوانه گندم و جو وجود دارد.

3) لاکتوز: از پیوند بین گلوکز و گالاکتوز تشکیل می‌شود. لاکتوز همان قند شیر است.

پلی‌ساکاریدها: از ترکیب چندین مونوساکارید ایجاد می شوند.

گلیکوژن:  پلی ساکارید ذخیره ای جانوران و قارچ هاست.  این پلیمر انشعابی از گلوکز است گلوکز درون یاخته های کبد و ماهیچه،  تحت تاثیر هورمون انسولین، به تبدیل می شود   و منبع ذخیره گلوکز در بدن جانوران است.  مخمر نان نوعی قارچ تک سلولی است که همانند جانوران دارای گلیکوژن است.  

نشاسته:  پلی ساکارید ذخیره گیاهان است؛  که می‌تواند خطی انشعابی باشد.  نشاسته در پلاست های سیب زمینی و غلات وجود دارد. برای تشخیص نشاسته از محلول لوگول استفاده می شود. با اضافه کردن محلول لوگول به نشاسته رنگ محلول از قهوه ای به آبی تغییر می کند. 

سلولز:  از پلی ساکارید های مهم در طبیعت است. سلولز پلیمر خطی از گلوکز است که در دیواره نخستین و پسین سلول های گیاهی وجود دارد. ساخته شده در گیاهان در کاغذ سازی و تولید انواع پارچه ها به کار میرود.  

پکتین:  نوعی پلی ساکارید که در تیغه میانی سلول های گیاهی مانند چسب عمل میکند و دو سلول را کنار هم نگه میدارد.

 نکته:  کلاهک ریشه گیاهان ترکیب پلی ساکاریدی ترشح می کند که سبب لذت شدن سطح آن و در نتیجه نفوذ آسان ریشه به خاک می شود.

 لیپیدها 

این ترکیبات نیز همانند کربوهیدرات ها از سه عنصر کربن هیدروژن و اکسیژن ساخته شده اند. گرچه نسبت این عناصر در لیپید ها با نسبت آنها در کربوهیدرات ها فرق می کند. شبکه آندوپلاسمی صاف در ساختار لیپید ها نقش دارد.

تری گلیسرید ها: هر تری گلیسرید از یک مولکول گلیسرول و اسید چرب تشکیل شده است. روغن ها و چربی ها انواعی از تری گلیسیریدها هستند.  تری گلیسیریدها در ذخیره انرژی نقش مهمی دارند. انرژی تولید شده از یک گرم تری گلیسرید حدود دو برابر انرژی تولید شده از یک گرم کربوهیدرات است.

فسفولیپیدها:  بخش اصلی تشکیل دهنده غشای سلولی هستند. ساختار فسفولیپید ها شبیه تری گلیسرید هاست. با این تفاوت که مولکول گلیسرول در فسفولیپیدها به دو اسید چرب و یک گروه فسفات متصل میشود فسفولیپیدها فراوان ترین لیپید های غشای سلول ها محسوب می شوند فسفولیپیدها مولکول های دوگانه دوست هستند سر فسفات آنها آب دوست، و دم آن ها که 2تا اسید چرب دارد آب گریز است. 

کلسترول: لیپید دیگری است که در ساخت غشای سلول های جانوری و نیز انواعی از هورمون ها (استروژن، پروژسترون و تستوسترون و کورتیزول و آلدوسترون)

سوبرین: چوب پنبه (سوبرین)  نوعی ترکیب لیپیدی است است نسبت به آب نفوذناپذیر است. 

نکته: تری گلیسرید ها و فسفولیپید ها و کلسترول پلیمر نیستند.

نکته: پوستک که رو پوست اندام های هوایی گیاه را می پوشاند از ترکیبات لیپیدی ساخته شده است که باعث کاهش تبخیر آب از سطح برگ می شود. 

پروتئین ها

 این مولکول ها علاوه بر کربن هیدروژن و اکسیژن نیتروژن نیز دارند. پروتئین ها از به هم پیوستن واحدهایی به نام آمینو اسید تشکیل می شوند.  پروتئین ها متنوع ترین گروه مولکول های زیستی از نظر ساختار شیمیایی و عملکردی هستند.

پروتئین ها کارهای متفاوتی انجام می‌دهند. انقباض ماهیچه انتقال مواد در خون و کمک به عبور مواد از غشای سلول و عملکرد آنزیمی از کارهای پروتئین هاست. بیشتر آنزیم ها مولکول های پروتئینی هستند که سرعت واکنش های شیمیایی را افزایش می دهند.

پروتئین ها نقش بسیار مهمی در فرآیندهای سلولی دارند. بسیاری از فرایندهای سلولی را پروتئین ها انجام می دهند.  بنابراین از بین رفتن عملکرد آنها اختلال گسترده‌ای را در کار سلول ها و بافت ها ایجاد می کند.

آمینو اسید واحد سازنده (مونومر) پروتئین ها است. اگرچه آمینواسیدها در طبیعت انواع گوناگونی دارند اما فقط ۲۰ نوع از آنها در ساختار پروتئین ها به کار می روند. پروتئین‌ها پلیمرهایی خطی از آمینواسیدها هستند.  نوع، ترتیب و تعداد آمینواسیدها در پروتئین ساختار و عمل آنها را مشخص می‌کند.

هر آمینو اسید یک کربن مرکزی دارد که چهار ظرفیت دارد. در همه آمینو اسیدها یک ظرفیت با گروه آمین(NH2-) و یکی از ظرفیت های دیگر با گروه اسیدی کربوکسیل(COOH-) و یک ظرفیت با یک هیدروژن و ظرفیت دیگر با گروه R پر شده اند. 

گروه R در آمینواسیدهای مختلف متفاوت است و ویژگی های منحصر به فرد هر آمینواسید به گروه R آن بستگی دارد. هر آمینواسید می‌تواند در شکل دهی پروتئین موثر باشد و تاثیر آن به ماهیت شیمیایی گروه R بستگی دارد.

برای اتصال یک آمینواسید جدید به زنجیره پلی پپتیدی، هیدروژن از  عامل آمین آمینواسید و OH از عامل کربوکسیل زنجیره پلی پپتیدی جدا می شود و تشکیل یک مولکول آب می دهد. و بین نیتروژن آمینو اسید جدید و کربوکسیل آخرین آمینو اسید زنجیره پلی پپتیدی پیوند پپتیدی برقرار می شود.  اگر بگویند هیدروژن عامل آمین زنجیره عامل کربوکسیل آمینو اسید جدید پیوند پپتیدی برقرار می شود غلط است. هنگام تشکیل هر پیوند پپتیدی دو عدد پیوند کووالانسی شکسته میشود. 

پیوند پپتیدی نوعی پیوند کووالانسی بین دو   آمینواسید مجاور است. پیوند پپتیدی توسط آنزیم غیر پروتئینی به نام rRNA طی واکنش سنتز آبدهی ایجاد میشود. تشکیل پیوند پپتیدی انرژی ها هست پیوند پپتیدی بین نیتروژن عامل آمین و کربن عامل  کربوکسیل است ( نه کربن مرکزی). توجه کنید که هیچ وقت بین گروه های ۲ آمینو اسید پیوند پپتیدی تشکیل نمی شود زنجیره پلی پپتیدی با N عدد آمینو اسید N-1 عدد پیوند پپتیدی دارد. 

پروتئین ها از یک یا چند زنجیره بلند و بدون شاخه از پلی پپتید ها ساخته شده اند. وقتی تعدادی آمینو اسید با پیوند پپتیدی به هم وصل شوند، زنجیره هایی از آمینو اسیدها به نام پلی پپتید تشکیل می شود. هر زنجیره پلی پپتیدی در یک انتهای خود عامل امید و در انتهای دیگر عامل کربوکسیل دارد. دقت کنید موقع پروتئین سازی یک آمینو اسید فقط می تواند به انتهای  کربوکسیل زنجیره پپتیدی متصل شود یعنی آمینو اسید جدید فقط به یکی از دو انتهای زنجیره پلی پپتیدی متصل میشود و نمی تواند به انتهای آمینه زنجیره متصل شود.

بیشتر هورمون ها پروتئینی هستند. ولی جنس برخی هورمون ها غیر پروتئینی است. مانند هورمونهای استروژن  پروژسترون  تستوسترون  کورتیزول  آلدوسترون  کلسترول ساخته می شوند.طی تجزیه آمینو اسیدها و نوکلئوتید ها آمونیاک تولید می شود. در کبد دوعدد آمونیاک با یک عدد کربن دی اکسید ترکیب شده و به اوره تبدیل می شود. فراوان ترین ماده دفعی عالی در ادرار اور است.

نوکلئیک اسید ها

مولکول دنا و رنا  دو نوع نوکلئیک اسید هستند. این مولکول ها علاوه بر کربن هیدروژن و اکسیژن، نیتروژن و فسفر نیز دارند. 

1- در بررسی سطوح مختلف سازمان یابی حیات اولین سطحی از حیات که در آن جانداران گونه های مختلف با هم در تعامل اند بلافاصله قبل از……….  قرار دارد.

1)  زیست بوم               2) زیست کره                3) بوم سازگان               4) جمعیت 

2- کدام گزینه عبارت زیر رابه نادرستی کامل می کند؟"در ارتباط با ویژگی های اساسی جانداران،  می توان گفت که………. همانند…………

1) هم ایستایی -  توانایی سازش با محیط،  تحت تاثیر تغییرات محیط،  وارد عمل می‌شود.

2)  ثبات وضعیت درونی پیکر بدن -  نظم و ترتیب، یکی از ویژگی‌های اساسی حیات است.

3)  توانایی پاسخ به محیط -  استفاده از انرژی برای انجام فعالیت ها، در همه جانداران مشاهده می شود.

4)  افزایش برگشت پذیر تعداد یاخته ها -  تولید جانورانی کاملا شبیه والدین،  در همه جانداران مشاهده می‌شود .

3- باکتری ها……..

1)  فاقد هومئوستازی و نمو هستند. 

2) فاقد سازمان‌یابی اما دارای توانایی پاسخ به محیط هستند.

3) دارای توانایی تولید گرما و توانایی سازش با  محیط هستند.

4) فاقد نظم و ترتیب اما دارای توانایی تولید مثل هستند. 

4- کدام یک از موارد زیر صحیح می باشد؟

1) هم ایستایی (هومئوستازی) یکی از ویژگی های همه جانداران برای تطابق با محیطی است که گاهی در تغییر است.

2) همه جانداران دارای دنا هستند و در آن ها همواره الگوهای رشد و نمو یکسانی دیده می شود

3) همواره بخشی از انرژی جانداران به صورت گرما هدر می رود.

4) خم شدن برگ گیاهان برخلاف ساقه به سمت نور نمونه ای از ویژگی پاسخ به محیط توسط جانداران است. 

5- کدام گزینه فقط در رابطه با یک گروه از مولکول های زیستی اصلی در یاخته های یوکاریوتی که در ساختار خود عناصر کربن هیدروژن و اکسیژن را دارند صادق است؟

1)  در ساختار غشای یاخته ای یافت نمی‌شوند.

2)  از تعدادی مونومر حاصل می شود.

3) در ساختار خود اتم نیتروژن نیز دارند.

4) در ساختار غشای پایه یافت می شوند. 

6- کدام گزینه عبارت زیر را به طور نامناسب تکمیل میکند؟

" همه جانداران پر یاخته ای می توانند …………… کنند"

1) در محیطی که در حال تغییر است زندگی

2) در دنای خود اطلاعاتی را ذخیره

3) تشکیل بخش های جدید را در پیکر خود تنظیم

4) از گرمای حاصل از جذب انرژی برای انجام فعالیت زیستی استفاده

7- کدام گزینه عبارت روبرو را به نادرستی تکمیل می کند؟ " در…………… سطح از سطوح سازمان یابی حیات،…………"

1) آخرین - می‌توان عوامل زنده و غیرزنده محیط و تاثیر هایی را که بر هم می گذارند، مشاهده کرد.

2) ششمین - افراد یک گونه در زمان و مکانی خاص زندگی می کند.

3)  دومین - در همه جانداران تعداد زیادی یاخته قابل مشاهده است.

4)  پنجمین -  هفت ویژگی اصلی حیات قابل مشاهده است. 

8- کدام گزینه عبارت زیر را به درستی تکمیل می کند؟" نوعی مولکول زیستی که……. به طور حتم…….."

1) در ساختار قند و شکر وجود دارد - از ترکیبات ۵ کربنه ساخته شده است.

2)  رناتن موجود در سیتوپلاسم در ساخت آن دخالت دارد - در انقباض یاخته های ماهیچه ای موثر است.

3)  واجد ۳ عنصر کربن اکسیژن و هیدروژن می‌باشد - از اتصال مونوساکاریدها به هم ساخته میشود.

4)  نقش اصلی اجزای تشکیل دهنده  غشای یاخته را شامل می شود - سرعت واکنش های شیمیایی را افزایش میدهد.

 صفحه ی اینستاگرام ما 

دوستان عزیزم ما تصمیم گرفتیم برای اینکه بتوانیم ارتباطمان را با هم بیشتر کنیم و قدم به قدم کنارتان باشیم ، صفحه ی اینستاگرام را بسازیم و همراهتان باشیم . برای دیدن صفحه ما روی لینك زير كليك كنيد. 

INSTAGRAM.COM/KANOON.BARTARHA                فرزین رستمی-دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی کردستان