عروسک دستکشی
عروسک دستکشی از دو قسمت تشکیل شده است : سر و بدن
محدودیت عروسکهای دستکشی :
اندازه عروسک همیشه که همیشه تابع اندازه دست انسان است و ناقص بودن پیکره ی عروسک است.
بیشتر عروسکهای دستکشی بدون پا هستند (آناتومی ناقص فاقد پا). ساده ساز بودن عروسک دستکشی، سبکی و قابلیت به تحرک در آوردن روی صحنه و ارتباط بسیار نزدیک با انسان سبب شده است که عروسک دستکشی، از قدرت حرکت زیادی برخوردار است.عروسک دستکشی دارای حالت جادویی محو و ظاهر شدن است از چهار جهت(راست-چپ-عمق-پایین) از صحنه وارد و خارج می شود.
ویژگی های کلیدی عروسک دستکشی :
- دست عروسک گردان بدن عروسک را تشکیل می دهد.
- فاصله عروسک و عروسک گردان به حداقل می رسد.
- اندازه عروسک همیشه تابع اندازه دست انسان است(از شیوه های محدودیت عروسک دست کشی است).
- ناقص بودن پیکره عروسک است که برای عروسک گردان دشوار است.
- عروسک گردان تمام احساس و بازی را به دستش منتقل می کند.
- برای به حرکت در آوردن این عروسک فقط به ابزار دست عروسک گردان نیاز است.
- این نوع عروسک قابلیت انجام حرکات تند را دارد.
- اجرای صحنه های طولانی با کلام و بدون عمل مشکل است و از تحرک و زیبایی نمایش می کاهد.
- در عروسک دستکشی باید از مکالمات طولانی و قرائت اشعار خوداری کرد.
- حرکت عروسک همان حرکت دست انسان است(این حرکات در اجرای کمدی مورد توجه بیننده است).
- از عروسک دستکشی در اجرای نمایش های کمدی توصیه می شود استفاده شود.
عروسک میله ای
محور اصلی در ساخت عروسک میله ای، میله ای است که به سر عروسک متصل است و سایر میله ها دیگر اعضای عروسک را به حرکت در می آدرد.
خصوصیات و ویژگی های عروسک میله ای :
- حجم و بدن عروسک تا اندازه دلخواه تغییر می کند(برخلاف عروسک دستکشی).
- عروسک میله ای مانند عروسک دستکشی فاقد پا است(آناتومی ناقص).
- سرعت عمل بسیار زیاد عروسک میله ای همانند عروسک دستکشی آناتومی ناقص آن است.
- عروسک گردان در صحنه دیده نمی شود.
- ارتباط عروسک و عروسک گردان از طریق میله ها است زیرا عروسک گردان پایین تر از تنه ی عروسک،پشت پرده یا تجیر پنهان است.
- در نمایش عروسک میله ای، انتقال حس به عروسک مشکل است و نیاز به مهارت دارد چون عامل انتقال حرکت به عروسک از جنس میله و چوب است.
- اگر از میله کوتاه استفاده شود فضای بیشتری برای عروسک ایجاد می شود. اگر از میله بلند استفاده شود میتوان عروسک را در ارتفاع بلندتر قرار داد.این شیوه موجب عدم تحرک کمر عروسک و انعطاف پذیری آن می شود البته این نقیصه با اضافه کردن مفصل متحرک در کمر از بین می رود.
- برای مقاوم بودن و رنگ پذیر بودن از پاییه ماشه (کاغذ خورد شده) استفاده می شود. برای پاپیه ماشه کردن به روزنامه کهنه و سریش نیاز داریم.
عروسک نخی (عروسک خیمه شب بازی)
عروسک نخی به وسیله نخ به میله یا تکه ای چوبی متصل است.این شیوه ی عروسکی در ایران خیمه شب بازی نام دارد و در میان نمایشگران عروسکی جهان به ماریونت مشهور است.
عمده ترین ویژگی های عروسک های نخی :
1) داشتن بدنی کامل
2) قابلیت توسعه در حجم و ارتفاع
3) قابلیت حرکت بیش تر نقاط بدن عروسک به واسطه مفصل حرکتی
در نمایش عروسک نخی، عروسک گردان از عروسک جداست و اغلب در صحنه دیده نمیشود، بلکه حرکات دست عروسک گردان از طریق نخ های متصل به مفاصل و اعضای عروسک به آن منتقل میشود. یک ویژگی اصلی در این نوع نمایش محل قرار گیری عروسک گردان نسبت به عروسک است. عروسک گردان بالاتر از سطحی که عروسک روی آن حرکت می کند ایستاده و از بالا حرکت عروسک ها را کنترل میکند.
(برعکس عروسک های دستکشی و میله ای)
در این شیوه ارتباط بین عروسک و عروسک گردان، تنها از طریق چوبی که نخ ها به آن متصل هستند برقرار میشود و انتقال حس عروسک گردان، به طور غیر مستقیم به عروسک منتقل میشود (بر خلاف شیوه ی عروسک دستکشی)(انتقال حس به عروسک میله ایی همانند عروسک نخی غیر مستقیم است).
پسایی (دستگاه کنترل)
پسایی دستگاهی است که از چوب ساخته میشود برای کنترل عروسک های نخی.در نمایش عروسک نخی سه نوع پسایی (عمودی،افقی،مورب) به کار می رود.
ساده ترین پسایی، نوع افقی است.
عروسک ماپت muppet (عروسک فک زن)
ماپت اصطلاحی است که جیم هنسون نمایشگر عروسکی آمریکایی از دو کلمه puppet و marionette که هر دو معنای عروسک نمایشی هستند، به وجود آمده است.
معادل ماپت در زبان فارسی ← مروسک است که توسط جواد ذوالفقاری پیشنهاد شده است.
ماپت به نوعی عروسک گفته میشه که سرش از دو نیم کره تشکیل شده که در ناحیه فک به هم متصل می باشند. دست عروسک گردان درون سر عروسک جای میگیرد (دست عروسک گردان اسکلت داخلی سر عروسک را میسازد) و باعث ایجاد حرکت در سر و صورت میشود.
نکته : ماده اصلی عروسک ماپت اسفنج است (نه یونولیت).
برای ساخت عروسک گاهی از مواد غیر قابل انعطاف پذیر مانند یونولیت استفاده میشود که در این صورت حرکت عروسک به باز و بسته شدن دهان عروسک محدود میشود. اگر تنها از اسفنج استفاده شود علاوه بر باز و بسته شدن دهان عروسک، امکان حرکت اعضای صورت عروسک وجود دارد(مزیت استفاده از اسفنج در ساخت عروسک ماپت).
در نمایش عروسک ماپت، عروسک گردان اغلب هیچ گونه حضور بصری در صحنه ندارد و پشت پاروان (پرده) پنهان است.
نکته : عروسک ماپت به دلیل فک زن بودن باید عروسک گردان علاوه بر کنترل دست و بدن مراقب بیان عروسک و هم زمانی فک زدن و دیالوگ عروسک باشد (مجموعه ایی متناسب از حرکت و بیان).
عروسک ماروت (ترکیبی از عروسک و انسان)
عروسک ماروت ترکیبی از سر عروسک و دست انسان به جای دستهای عروسک است.در این شیوه سر عروسک و دست انسان با هم در ایفای نقش هماهنگ عمل میکنند.
در این شیوه دست بازی دعنده حضور بصری دارد و حرکات دستش بی واسطه دیده میشود.
نکته : دست عروسک گردان موقع ایفای نقش متعلق به عروسک است نه عروسک گردان.
عروسک سایه
- عروسک نمایش سایه ای دو بعدی است.
- عروسک سایه ایی را بیشتر به صورت نیم رخ میسازند تا کمبود بعد سومش جبران شود.
- عروسک نمایش سایه ای آناتومی کامل دارد (گاهی از خود انسان به جای عروسک استفاده میشود).
- تنها وجه اشتراک عروسک سایه ای با دیگر شیوه های عروسکی(دستکشی-میله ای-نخی و ...) زنده نمایی بیشتر عروسک سایه است.
- دلیل منحصر به فرد بودن نمایش عروسک سایه ای : • شکل عروسک • ساختمان عروسک • صحنه نمایش • عناصر اجرایی
- صحنه نمایش در اجرای عروسک سایه ای پرده ای است که تماشاگران را از عروسک گردانان جدا کرده است. در این صورت تماشاگران به صورت غیر مستقیم نمایش عروسکی را میبیند.
منبع : کتاب اصول و مبانی نمایش عروسکی (هنرستان رشته نمایش)
تهیه و تنظیم : گلشن اسکندری دانشجوی سینما دانشگاه هنر تهران