هنر هند
سابقه تاریخی هند به هزاره سوم و چهارم ق.م بازمی گردد.
هنر هند، هنر مذهبی و آیینی است و براساس نیازها و دستورالعمل های مذهبی بودایی و برهمایی است.
هدف هنرمند هندی، ساخت یک اثر زیبا نیست، بلکه تجسم حقایق مذهبی و معنوی برای مومنان است.
اساس مذهب هندو را پایه ستایش خدایانه سه گانه است.
برهما ( خدای خالق و آفریننده جهان)
ویشنو (نگهدارنده جهان)
شیوا (وایران کننده جهان)
هنر و تمدن سرزمین هند به 3 دوره تقسیم می شود:
- دوره پیش از آریایی
- دوره آریایی
- دوره اسلامی
دوره پیش از آریایی (تمدن دره سند)
تمدن دره سند، کهن ترین تمدن مکشوفه شبه قاره هند است و از اکتشافات سده بیستم است. دره سند 4500 سال قدمت دارد.
کاوش های باستان شناسی در موهنجودارو و هاراپا پرده ار اسرار تمدنی بسیار پیشرفته در هند به ویژه تمدن دره سند داشته است.
ساکنان تمدن دره سند در زمینه شهر سازی با خیابان های منظم، ساخت تندیس های سنگی و سفالی و مهر سازی توانا بودند.
ویژگی های شهر پیشرفته مکشوف در سده بیستم موهنجودارو:
نقشه شهر سازی پیشرفته، خیابان و کوچه های منظم و عمود بر هم، سیستم فاضلاب شهری، خانه های دو تا سه طبقه با حیاط مرکزی، حصار اطراف شهر و استفاده از مصالح آجر کوره پزی شده در بناهای شهر موهنجودارو.
نکته: شهر موهنجودارو شبیه به شهر سوخته در سیستان و بلوچستان می باشد.
نکته: بر روی مهرهایی از جنس سنگ صابون (استاتیت) نقش مایه های گاو کوهاندار، فیل، تمساح، کرگدن و ایزدان انسان ریخت با استادی و مهارت و آگاهی کامل از کالبد شناسی نقش شده اند. این مهره ها اغلب سفید رنگ هستند.
نکته: مهره های کوچک از جنس استاتیت یا سنگ صابون از آثار مهم حفاریهای تمدن دره سند هستند.
خصوصیت بارز تندیس های دره سند: مهم
دارا بودن شکل های نرم و خم دار به همراه اندام گرد و برجسته است.
نمونه برجسته تندیس های تمدن دره سند ← نیم تنه مردی روحانی (کاهن شاه) از جنس سنگ صابون است که در محوطه موهنجودارو کشف شده است. بر روی لباس مرد روحانی نقش گل سه پر کار شده است. این نیم تنه در موزه ملی پاکستان نگهداری می شود.
دوره آریایی ها (دوره فرمانروایی مئوریایی)
نخستین آثار ارزنده به دست آمده از دوره حکومت آریائیان (فرماروایی موریایی) را ستون ها و سرستون های امپراتور آشوکا تشکیل می دهد. آشوکا به تاثیر از تعالیم بودا این ستون ها را در مکان های مهمی که به زندگی بودا مربوط می شد برافراشت.
نکته: تکنیک ساخت این سر ستون ها با روش حجاریهای هخامنشی به ویژه تخت جمشید قرابت داشت.
نکته: معماری دوره فرمانروایی آشوکا، به ویژه تالارهای ستون دار متاثر از بناهای تخت جمشید است.
نمونه برجسته این سر ستون ها ← سر ستون سرنات (سر ستون آشوکا یا چهار شیر و چرخ) از جنس سنگ ماسه صیقل خورده، یا به دست حجاران و معماران هخامنشی یا زیر نظر مستقیم آنها توسط هنرمندان بومی ساخته شد.
سر ستون سرنات ← متشکل از سر و سینه چهار شیر غران بر استوانه مدور به همراه گل نیلوفر واژگون است. نوع ظرافت کاری این سرستون از ارتباط میان حجاران هندی و ایرانی گواه می دهد.
امپراتور آشوکا پرستشگاه هایی در شهرهای مختلف بنا کرد که به الگوی معماری هند تبدیل شدند.
پرستشگاه هندی ← استوپا (بنای یادبود بودا در هند)
معماری استوپا ← شامل یک گنبد بر پایه ای گرد یا چهار گوش و یک فضای مربع شکل بر قله آن به همراه یک دکل بلند در وسط آن است. استوپا ها در واقه از یک پشته نیم کروی محکم و توپر ساخته می شد و محل نگهداری اشیاء به یادگار مانده از بودا بود. در این پرستشگاه ها تندیس بودا وجود نداشت ولی حضور نمادین بودا با تخت خالی و صحنه های زندگی گذشته او مورد تاکید بود.
در درون استوپاها، انبوهی از نقوش برجسته رب النوع های مونث و مذکر آمیخته با شاخ و برگ درختان و حیوانات پر جنبش قرار داشت.
نکته: در دوره مئوریا، اولین غار معبدهای بودا ساخته شدند.
نکته: استوپاها، نماد کیهانی هستند.
نکته: اولین نمونه های معماری بودایی، استوپاها بودند.
دوره های شونگا و آندرا
در دوره سلسه های شونگا و آندرا، غار معبدهای چایتیا در بهاجا و کارله و استوپای بزرگ سانچی (معبد بزرگ بودا) ساخته شد.
غار معبد چایتیا ← ورودی غار دارای تاق گهواره ای است و اطرافش دارای تاقچه های تزئیینی، بالکن و پنجره های نورگیر است. فضای داخلی معبد چایتیا را تالارهای طویل با دو ردیف ستون با سقف گهواره ای تشکیل داده و انتهای تالار به شکل نیم دایره است.
نکته: استوپای بزرگ سانچی، یکی از بزرگترین معابد بودایی هند در دوره شونگا است. این بنای یادمانی بودا از ماسه سنگ زرین محلی ساخته شده است.
معماری استوپای سانچی ← به شکل نیم گنبدی است که بر روی صفه ای مدور با حفاظ متشکل از نرده های سنگی قرار دارد و در پیرامون این توده مدور، حصار سنگی دیگری ساخته شده که دارای چهار دروازه است. بر فراز گنبد، نرده ای چهار گوش، چتر بودا را در میان گرفته است.
نکته: حصار سنگی چهار دروازه از استوپای سانچی در دوره آندرا به بنا اضافه شده است.
دوره گوپتا
دوره پادشاهی گوپتا را دوره کلاسیک هنر هند می دانند. در این دوره تمامی هنرها به اوج کمال رسیدند.
نمونه شاخص هنر دوره گوپتا ← دیوارنگاره های غارهای آجانتا است که در آنها بازتاب نقاشی ایران عصر ساسانی خودنمایی می کند.
از نمونه نقاشی های دیواری غار آجانتا ← نقاشی بودیساتورا است.
ویژگی نقاشی های کتاب های مصور سازی شده هند:
1) ترکیب بندی ساده
2) رنگهای بسیار درخشان ( تحت تاثیر هنر ایرانی)
3) پرسپکتیو مقامی (تعیین اندازه پیکره ها بر حسب مقام اشخاص)
4) تصاویر به صورت نیم رخ با بینی کشیده و عقابی، چشمان برجسته و لباس های توری نازک
خصوصیات برجسته معماری معابد هندو ← مربع و مربع مستطیل شکل با تالارهای ستون دار، ایوان و گنبدی هرمی شکل و عظیم هستند. این معابد دارای تزئینات فراوان است. نمای خارجی این معابد مملو از تندیس های خدایان و جانوران اساطیری است که این معابد را به تندیس های عظیم و پیچیده تبدیل کرده است.
معابد هندو تلفیقی از معماری و پیکرتراشی است. فضای داخلی معابد عندو اندک است و بیشتر بر جزئیات خارجی تاکید دارد. مثال: معبد خاجوراهو
نمونه شاخص این معابد، معبد بریهادس وارا است که برای خدای شیوا (نابودگر) ساخته شده است. معبد بریهادس وارا دارای دروازه، حیاط، تالار ستوندار و گنید هرمی شکل عظیم است.
نکته: در نمای بیرونی معبد بریهادس وارا، تندیس شیوا در 36 حالت نشان داده شده است.
دوره اسلامی هند
ورود اسلام به هند توسط ایرانیان یا عزنویان اتفاق افتاد.
گستره فرهنگ اسلامی هند در دوره سلسله مغولان گورکانی طی سده های 16 و 17 میلادی برابر با سده های 10 و 11 قمری به موزات سلسله صفوی ایران بود. سلسله گورکانی طی سده های 18 و 19 میلادی افول کرد و هنر نقاشی و کتاب آرایی هند از رونق افتاد و به تدریج شیوه های اروپایی جای سنت های پیشین را گرفت.
هند و ایران وجوه مشترک بسیاری دارند. از جمله تشابه میان اوستا (کتاب دینی ایدانیان کهن) و وداها (کتاب مقدس هندوها) گواه این تشابه است.
نسخ خطی دوره اسلامی هند، به زبان فارسی و خط نستعلیق نوشته شده است. زبان فارسی حکم زبان دینی مسلمانان هند به شمار می آید. بسیاری از آثار هنری و میراث فرهنگی هند را نسخه های خطی دیوان های شعرای چون حافظ و سعدی و فردوسی تشکیل داده است.
همایون شاه در دوره مغول از وحشت شورش به دربار شاه طهماسب صفوی پناه برد. در زمان اقامتش تحت تاثیر هنر و فرهنگ ایران صفویه قرار گرفت. همایون شاه بعد از بازگشت زمینه مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند را فراهم کرد. دوست مصور و میر سید علی و عبد الصمد از پیشگامان مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند بودند.
کتاب های حمزه نامه و بابرنامه گلستان سعدی از کتابهای مصوری هستند که در کارگاه های دربار هند تولید شدند.
ویژگی های نقاشی های گورکانی هند ← مضمون های ادبیات فارسی و صحنه های درباری معاصر به شیوه نمایشی و عینی و التقاطی تصویر می شد.
نکته: نقاشی گورکانی (مغولی هند) در جریان تحولش به روش فرنگی سازی گرایید.
نکته: بنیانگذران مکتب گورکانی هند یا (هنر هندو ایرانی) ← میر سید علی و عبد الصمد شیرین قلم است.
مکتب گورکانی (مغولی) هند = مکتب صفویه ایران = سده دهم هجری
معماری اسلامی هند
معماری اسلامی هند به دو دوره تقسیم می شود:
- دوره سلاطین دهلی (سده 6 تا 10 ه.ق)
- دوره سلاطین مغول
سلاطین دهلی در معماری شیوه ی هندو اسلامی را ایجاد کردند. این شیوه تلفیقی از دستاوردهای معماری کهن هندو (استفاده یکپارچه از سنگ) و ویژگی های معماری اسلامی (قوس های جناغی و کتیبه های آیات قرآنی) است.
مهمترین معماری دوره سلاطین دهلی ← مسجد قطب الدین ایبک است.
در دوره سلاطین مغول، معماری هند، نشانی از جذب عمیق دستاوردهای معماری ایرانی است.
نمونه معماری دوره مغولی هندو ← تاج محل
بنای تاج محل در شهر آگرا واقع شده و به نمادی از عشق معروف است.
نکته: بنای تاج محل، از تاثیر عمیق معماری ایرانی بر معماری بومی هند حکایت دارد.
نکته: در بنای تاج محل یکپارچه از سنگ مرمر سفید با تزئیینات سنگ های قیمتی استفاده شده است.
برای مشاهده تصاویر مربوط به هنر هند به فایل ضمیمه مراجعه کنید.
منابع: کتاب دایره المعارف رویین پاکباز، کتاب سیر هنر در تاریخ 1، کتاب تاریخ هنر جهان، کتاب آشنایی با مکاتب نقاشی
تهیه و تنظیم: گلشن اسکندری دانشجوی سینما دانشگاه هنر تهران
