سلام خدمت دوستان پرتلاش کنکوری
من یاسین مهدیان هستم؛ رتبه 41 کنکور انسانی و دانشجوی زبان و ادبیات فارسی کرمان.
این مطلب شامل صفر تا صد نکات مهم اختیارات شاعری وزنی است؛ بنابراین با من همراه باشید و سوالات خودتان را در قسمت کامنت بنویسید.
«معرفی کلی اختیارات وزنی»:
اختیارات زبانی، ویژگی ها و امکاناتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می کند تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بدون آن که سبب تغییر در «وزن» شود. ولی اختیارات وزنی امکان تغییراتی کوچک در «وزن» را به شاعر می دهد. البته این تغییرات به گوش پارسی زبانان عیب به حساب نمی آید.
این اختیارات به چهار دسته تقسیم می شود که آن ها را بررسی خواهیم کرد:
1- بلند بودن هجای پایان مصراع: هجای پایان مصراع (خواه کوتاه باشد، خواه کشیده) همیشه هجای بلند شمرده می شود و با نشانه (-) نشان داده می شود.
«لاله به آتشگه راز آمده / چون مغ هندو به نماز آمده»
اگر دقت کنید، هجای پایانی هر دو مصراع، «دِ» می باشد که هجای کوتاه است اما ما باید آن را هجای بلند به حساب بیاوریم تا وزن رعایت شود. وزن این بیت: مفتعلن مفتعلن فاعلن
«تا سر زلف تو در دست نسیم افتادست / دلِ سودا زده از غصّه دو نیم افتادست»
با تقطیع این بیت، در می یابیم که هجای پایانی هر دو مصراع، «دست» می باشد که یک هجای کشیده است اما ما آن را یک هجای بلند حساب می کنیم. وزن این بیت: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
نکته مهم در اختیار بلند بودن هجای پایانی: در اوزان همسان دولختی، هجای پایان نیم مصراع ها نیز همین حکم را دارند؛ یعنی اگر با بیتی که در وزن دولختی سروده شده است رو به رو بودیم، باید هجای آخر نیم مصراع هایش را بلند به حساب بیاوریم.
نکته: این اختیار یکی از ساده ترین اختیارات شاعری است. فقط کافی است آخر مصراع هارا نگاه کنید، اگر هجای «کوتاه» یا «کشیده» بود، این بیت دارای اختیارشاعری بلندبودن هجای پایانی است. هم چنین اگر وزن بیت دولختی بود، همین نکته را در پایان نیم مصراع ها نیز به کار ببرید.
2- آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن: شاعر در سرودن شعر به جای وزن فعلاتن، در رکن اول می تواند فاعلاتن بیاورد، اما عکس آن درست نیست. (یعنی اگر وزنی با فاعلاتن شروع شود، شاعر نمی تواند به جای آن فعلاتن بیاورد.)
«نفس باد صبا مشک فشان خواهد شد / عالم پیر دگرباره جوان خواهد شد»
در رکن اول مصراع دوم، شاعر از فاعلاتن به جای فعلاتن استفاده کرده است.
«گوشوار زر و لعل ار چه گران دارد گوش / دور خوبی گذران است نصیحت بشنو»
شاعر در رکن اول هر دو مصراع، از این اختیار بهره برده است.
نکته تستی برای تشخیص این اختیار شاعری: با دو مرحله می توانید این اختیار را در چند ثانیه تشخیص دهید:
1. حتما هجای اول مصراع، هجای بلند (-) باشد.
2. حتما رکن دوم وزن، «فعلاتن» یا «مفاعلن» باشد.
پس برای تشخیص این اختیار کافی است که ببینید آیا اولین هجا بلند است؟ اگر بلند بود، رکن دوم وزن را به دست آورید و اگر «فعلاتن» یا «مفاعلن» بود؛ با این اختیار مواجه هستید.
3- ابدال: آوردن یک هجای بلند (-) به جای دو هجای کوتاه است.
پرکاربرد ترین نوع ابدال، زمانی است که شاعر در رکن آخر مصراع، به جای «فعلن» از «فع لن» استفاده می کند.
«جان گدازی اگر به آتش عشق / عشق را کیمیای جان بینی»
1) -UU / -U-U / --U-
2) - - / -U-U / --U-
وزن این بیت، «فعلاتن مفاعلن فعلن» می باشد که در تقطیع شماره 1، مشهود است. تقطیع شماره 2، مربوط به مصراع دوم است و در قیاس با تقطیع اولی، می بینم که در رکن آخر، دو هجای کوتاه را به یک هجای بلند تبدیل کرده است.
گاهی شاعر در میان مصراع، به جای دو هجای کوتاه کنار هم، یک هجای بلند می آورد:
«نَماند تیری در ترکش قضا که فلک / سوی دلم به سرانگشت امتحان نگشود»
1) -UU / -U-U / --UU / -U-U
2) -UU / -U-U / --- / -U-U
این بیت در وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» سروده شده است که تقطیع شماره 1، تقطیع اصلی بیت است. اما اگر مصراع اول را تقطیع کنیم، به تقطیع شماره 2 می رسیم. اگر به رکن دوم آن ها توجه کنید، می بینید که دو هجای کوتاه تبدیل به یک هجای بلند شده اند. (به عبارت دیگر، شاعر به جای «فعلاتن» از «مفعولن» استفاده کرده است.)
نکته تستی در تشخیص این اختیار: در 90 درصد موارد، سوال از مورد اولی (یعنی اینکه در رکن آخر از فع لن به جای فعلن استفاده شود) مطرح می شود. برای تشخیص سریع، ابتدا وزن بیت را به دست آورید، اگر رکن آخر آن «فعلن» بود؛ به آن مشکوک شوید. بعد از آن به رکن آخر دو مصراع توجه کنید. اگر در رکن آخر، فقط دو هجای بلند «فع لن» بود، با این اختیار رو به رو هستید.
4- قلب: شاعر به ضرورت وزن می تواند یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جا به جا کند. کاربرد این اختیار شاعری فقط در رکن «مفتعلن» و «مفاعلن» می باشد.
«سینه خاقانی و غم تا نزند ز وصل دم / دعوی عشق و عاشقی تا ز سگان کیست او؟»
1) -U-U / -UU- / -U-U / -UU-
2) -U-U / -UU- / -UU- / -UU-
وزن این بیت، «مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن» می باشد که در تقطیع شماره 1، مشهود است. اما در تقطیع 2، که مربوط به مصراع اول است، می بینیم که شاعر در رکن دوم، به جای اینکه از «مفاعلن» استفاده کند، از «مفتعلن» استفاده کرده است.
نکته تستی در تشخیص این اختیار: در ابتدا، وزن را پیدا کنید. توجه کنید که حتما وزن باید از وزن واژه «مفتعلن» یا «مفاعلن» یا هر دوی آن تشکیل شده باشد تا این اختیار داشته باشیم. بعد از آن که وزن را به دست آوردید به سراغ تقطیع بروید، هرجا که به جای «مفتعلن» از «مفاعلن» استفاده شده بود (یا به جای «مفاعلن» از «مفتعلن» استفاده شده بود)؛ با این اختیار مواجه هستید.
«تســـت»:
1- در کدام گزینه اختیارات شاعری وزنی به کار نرفته است؟ (کانون 95)
1) آن چنان داده عشق جوش مرا / که ز سر رفته عقل و هوش مرا
2) در خروشم ز شور چون دریا / نتوان ساختن خموش مرا
3) اگر تو مرد رهی در طریق عشق رضی / رهی ز میکده نزدیکتر مدان به خدا
4) بهار عشق دل از دیده مبتلا گردید / هر آن وفا که تو ببینی بلاست بر سر ما
پاسخ: گزینه 3 - وزن این بیت، مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن است و هیچ اختیار شاعری وزنی در آن دیده نمیشود.
تشریح سایر گزینهها:
گزینه «1»: آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در مصراع اول
گزینه «2»: آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن و ابدال در مصراع اول
گزینه «4»: ابدال و بلند بودن هجای پایانی در مصراع اول
2- در کدام بیت اختیار شاعری «ابدال» وجود ندارد؟ (خارج 94)
1) تا یقین آینۀ حال زدود / صورتش ماضی مستقبل بود
2) هستی تو صورت پیوند نی / تو به کس و کس به تو مانند نی
3) حیف است سخن گفتن با هرکس از آن لب / دشنام به من ده که درودت بفرستم
4) طناب عمر مرا دست روزگار گسیخت / هنوز رشتۀ امید از تو نگسستم
پاسخ: گزینه 2 - وزن بیت: مفتعلن مفتعلن فاعلن. در این بیت در هجای چهارم مصراع اول و هجای اول و چهارم مصراع دوم، اختیار بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه وجود دارد. در هجای دوم مصراع اول، مصوت بلند «ی»، کوتاه تلفظ شده است.
3- بیت زیر، فاقد کدام اختیارات شاعری است؟ (خارج 98)
«طهارت ار نه به خون جگر کند عاشق / به قول مفتی عشقش درست نیست نماز»
1) بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه، قلب 2) بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه، ابدال
3) حذف همزه، بلند بودن هجای پایان مصراع 4) حذف همزه، کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند
پاسخ: گزینه 1 - این بیت، فاقد اختیار شاعری آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن میباشد.
تشریح سایر اختیارات این بیت:
ابدال: رکن آخر مصراع اول
حذف همزه: رکن اول مصراع اول
بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه: هجای چهارمِ رکن دوم مصراع اول
کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند: هجای اول رکن دوم مصراع دوم
4- در همۀ گزینهها، به جز گزینۀ ... ، از اختیار وزنی در رکن اول بیت استفاده شده است. (کانون 95)
1) خیز و در کاسۀ زر آب طربناک انداز / پیشتر زان که شود کاسۀ سر، خاک انداز
2) عاقبت منزل ما وادی خاموشان است / حالیا غلغله در گنبد افلاک انداز
3) چشم آلودهنظر از رخ جانان دور است / برزخ او نظر از آینۀ پاک انداز
4) به سر سبز تو ای سرو که گر خاک شوم / ناز از سر بنه و سایه بر این خاک انداز
پاسخ: گزینه 4 - اختیار وزنی «اوردن فاعلاتن به جای فعلاتن» اجازه می دهد به جای هجای کوتاه اول در «فعلاتن»، از هجای بلند استفاده کنیم که به «فاعلاتن» تبدیل می شود. در گزینۀ «4» از این اختیار وزنی در رکن اول مصراع اول استفاده نشده است.
5- در کدام گزینه هیچ اختیار وزنی به کار نرفته است؟ (کانون 93)
1) عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت / که گناه دگری بر تو نخواهند نوشت
2) در راه عشق مرحلۀ قرب و بعد نیست / میبینمت عیان و دعا میفرستم
3) سمنبویان غبار غم چو بنشینند بنشانند / پریرویان قرار دل چو بستیزند بستانند
4) ترسم که اشک در غم ما پردهدر شود / وین راز سر به مهر به عالم سمر شود
پاسخ: گزینه 4 - وزن این بیت، مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن میباشد و هیچ اختیار شاعری در آن بهکار نرفته است.
تشریح سایر گزینهها:
گزینۀ «1»: آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در مصراع اول، بلند بودن هجای پایانی مصراع در هر دو
گزینۀ «2»: بلند بودن هجای پایان مصراع اول
گزینۀ «3»: بلند بودن هجای پایان مصراع در هر دو
برای رزرو مشاوره و رفع اشکال درسی و شرکت در کلاس های کنکوری با مشاوران سایت برترها بر روی لینک زیر کلیک کنید یا با شماره تماس 0216463 داخلی1174(حیدریان) تماس بگیرید.
مطالب مرتبط:
تحلیل آزمون_علوم وفنون ادبی دوازدهم_یاسین مهدیان