فيروزه يکي از سنگهاي قيمتي است که از عهد باستان در ايران شناخته شده، از کتيبه بنياد کاخ داريوش بزرگ در شوش معلوم ميگردد که در آن تاريخ فيروزه (احسائين) ناميده ميشد و از خوارزم براي زينتآلات کاخ آورده شده بود.
فيروزه سنگ آرزوهاي تمام پادشاهان ممالک از زمان کورش و داريوش کبير است که به عنوان هديه از طرف آنها به تمام سلاطين داده ميشد.
علت رنگ آبي و سبز در فيروزه
فيروزه يک فسفات آلومينيوم با سختي حدود 6 است. با اين حال به طور قابل ملاحظهاي از کوارتز نرمتر است. اين کاني به طور طبيعي در طيف وسيعي از رنگها٬ از آبي آسماني روشن تا سبز خاکستري يافت ميشود. فيروزه با رنگ آبي خوشرنگ، بهترين کيفيت را دارا ميباشد و بسيار کمياب است و در حالي که رنگ سبز يا آبي کمرنگ که از ارزش کمي برخوردار است، فراواني بيشتري دارد.
مشخصات فيروزه مرغوب
فيروزه مرغوب داراي رنگ آبي سير، جلاي چينيو، سختي بالا ميباشد.
چگونگي به وجودآمدن فيروزه:
فيروزه بيشتر اوقات در رسوبات مس در محيطهاي باير و نسبتا کم آب يافت شده است.
فيروزه در مکانهايي بوجود ميآيد که ميزان مس موجود در منطقه بالا باشد. فيروزه بر اثر تاثير محلولهاي سطحي مسدار بر روي سنگهاي غني از Al2O3 و غني از فسفر و گاهي نيز بر اثر تاثير محلولهاي سطحي مسدار٬ بر روي فسيلهاي استخواني جانوران به وجود ميآيد.
شناخت و ارزش فيروزه
اشکال مختلف فيروزه شامل دانهاي ريز، فيروزه ريز، کمپاکت، متخلخل، کليراي، خوشهاي، دندريتي و گاهي پوششي است. فيروزه ظاهراً به صورت نامتبلور و به صورت رگه و دانههاي پراکنده در داخل سنگ مادر يافت ميشود و غالباً به صورت نهان بلور است. ميزان بلورههاي فيروزه در طبيعت بسيار کم است و به علت جلاپذيري و رنگ جالب مورد توجه بوده است.
فيروزه به رنگهاي آبي آسماني، آبي مايل به سبز، سبز مايل به زرد، خاکستري مايل به سبز، آبي نيلي و آبي مايل به سفيد وجود دارد. رنگ آبي آسماني نوع مرغوب آن است و سبز مايل به زرد نوع نامرغوب.
در صورتي که ميزان مس موجود در کاني زياد باشد به رنگ آبي در صورتي که آهن زياد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومينيم زياد به رنگ سفيد ديده ميشود که به ترتيب ارزش آن کاهش مييابد يعني رنگ آبي با ارزشترين نوع فيروزه است.
رنگ فيروزه ممکن است به تدريج به رنگ سبز تغيير کند. علت اين امر قرار گرفتن کاني به مدت زياد در نور شديد و يا حرارت است که باعث رنگ پريدگي و در نتيجه کم ارزش شدن کاني ميشود. رنگ آبي فيروزه حاصل از cu2t آبدار است در صورتي که آب از دست برود رنگ آن سفيد ميشود مانند کات کبود که در اثر حرارت آب تبلور خود را از دست داده و چون يون ديگري در محيط وجود ندارد، به رنگ سفيد در ميآيد.
فيروزه دو رنگ را ابرش مينامند. بعضي انواع فيروزه را سست و سفيد فام را در روغن ميگذاشتند و رنگش موقتاً پررنگتر ولي پس از چندي رنگ آن زايل ميشد. اگر چربي به فيروزه ماليده شود سبز ميگردد.
رنگ خاکه فيروزه سفيد و گاهي سبز روشن است. فيروزه مصنوعي را از رنگ کردن سنگ «مها» بهدست مي آورند که با نام خضرا ناميده ميشد. اين فيروزه در صورت شکستن از فيروزه اصل تشخيص داده ميشد چون سطح شکستگي آن سفيد بود.
فيروزه سنگ رسوبي فسفاته است. اين کاني در اثر هوازدگي سنگ ميزبان رنگ خود را از دست ميدهد، لذا براي تهيه نمونه مرغوب اين کاني بايد از سنگهايي که تحت تاثير هوازدگي قرار نگرفتهاند، استفاده کرد.
در اثر آزمايش با فوتک فيروزه شکاف برداشته و رنگ قهوهاي پوسته پوسته پيدا ميکند و رنگ شعله هم سبز مات ميشود.
تنها کاني که شباهت زيادي به فيروزه دارد (کريزوکلا) است ولي به علت اختلاف سختي ميتوان آنها را از هم تشخيص داد. در اثر آزمايش با فوتک فيروزه پوسته پوسته قهوهاي ميشود ولي کريزوکلا تغيير نميکند.
پيشتر اين کاني تنها از سنگ فيروزه به دست ميآمد ولي امروزه همانند ديگر کانيها مصنوعي نيز فرآوري ميشود به گونهاي که حتي تشخيص طبيعي يا مصنوعي بودن آن براي کارشناسان نيز بسيار دشوار است.
شبکه عنکبوتي
آنچه در اغلب فيروزهها عموميت دارد وجود رگه يا رگچههايي سياه يا قهوهاي رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکيل دهنده فيروزه ميباشد. اين رگهها گاه در طرحهاي منظم و غيرمنظم شکل ميگيرند که در چنين حالتي به آن شبکه عنکبوتي و در اصطلاح بازار ايران به آن فيروزه شجري ميگويند. اگر اين طرح منظم و زيبا باشد باعث افزايش ارزش فيروزه خواهد شد و اگر نامنظم و به صورت نقطه و لکهاي باشد از ارزش فيروزه خواهد کاست.
مورد استفاده فيروزه
فيروزه در ساخت انگشتر، گوشواره و ظروف درباري در ميان اروپائيان به کار ميرود.
راههاي افزايش عمر فيروزه
الف) مرحله بهسازي شامل واکس زدن
ب) عدم شستشو با مواد شوينده و الکل
ج) عدم تماس با پوست چرب و مواد آرايشي
د) در معرض نور و گرد و غبار قرار نگيرد.
ه) تميز کردن فيروزه هر چند وقت يک بار
مهمترين خطري که فيروزه را تهديد ميکند ايجاد خراش روي فيروزه، آب داغ و مواد شيميايي خانگي است و دليل آن نيز ترکيب هيدراتي در سنگ است. فيروزه سنگي زنده ميباشد و نسبت به روغن و مواد شيميايي مانند مواد شوينده بسيار حساس بوده و تغيير رنگ ميدهد. خلل و فرج سنگ باعث جذب چربيها و موجب تغيير رنگ فيروزه ميشود. هرگز از تميزکنندههاي اولتراسونيک استفاده نکنيد و از نزديکي با مواد حاوي کلر نيز اجتناب کنيد.
آب و نور نيز باعث تغيير رنگ فيروزه ميشود. فيروزه در مقابل سه چيز عکسالعمل نشان ميدهد که هرگز نبايد با آنها تماس پيدا کند: روغن، کرم، ادکلن.
تميز کردن سنگ فيروزه
سنگ فيروزه از جمله سنگهايي زينتي و با ارزش است که به علت خلل و فرجهاي زيادي که درون آن وجود دارد، نبايد آن را با آب شست. بهتر است آن را با پارچههاي نخي نرم و تميز و يا چرم جلا دهيد.
کاني فيروزه به راحتي کثيف و گرد آلوده ميشود. بازدم بر آن اثر نامطلوب دارد. چناچه مدت زيادي در آب بماند جلاي آن کاهش مييابد. اگر چربي يا روغن بر سطح فيروزه ماليده شود، خلل و فرج را پر کرده و به تدريج گرد و غبار موجود در هوا بوسيله ذرات چربي جذب شده و جلاي فيروزه را از بين ميبرد. چنانچه اثر نفوذي ذرات روغن عميق باشد، ممکن است کاني خاصيت جلاپذيري و صيقل مجدد را هم از دست بدهد.
سطح شکل فيروزه صدفي است. فيروزه در شعله حرارت تيره رنگ ميشود و رنگ شعله را به علت وجود مس، سبز يا آبي ميکند. اگر فيروزه را در لوله بسته قرار داده، حرارت زيادي به آن بدهيم آب تبلور فيروزه جدا شده، اثر آن بر ديواره لوله آزمايش ظاهر ميشود و کاني به تيرگي ميگرايد.
مرحله به سازي فيروزه چگونه صورت ميپذيرد؟
فيروزهها جواهرات نسبتا" نرم و کاملا" حساس هستند. بدين معني که رنگ فيروزه ميتواند در طي استفاده کمرنگ شود. به همين دليل امروزه حتي براي فيروزههايي با کيفيت عالي يک مرحله بهسازي شامل واکس زدن در نظر گرفته ميشود. عمل واکس زدن باعث ميشود تا ضمن افزايش سختي و در نتيجه افزايش دوام کاني، از محو شدن رنگ فيروزه به مرور زمان نيز جلوگيري شود.
واکس فيروزه يکنوع رزين مصنوعي است که طي روشي خاص با فرو بردن فيروزه در آن صورت ميگيرد. امروزه اکثر فيروزهها با اين روش بهسازي ميشوند و اين عمل حتي باعث افزايش قيمت و ارزش فيروزه ميشود.
انواع تراش فيروزه
فيروزه به ندرت به صورت تراشدار ميباشد. اکثرا" به صورت برش کبوچان است. کاني فيروزه همچنين به صورت دانه تسبيحي و فانتزي نيز برش داده ميشود.
کشورهاي صادرکننده فيروزه
ايران، آمريکا، مصر، افغانستان
فيروزه در ايران
نامورترين و پرخواهانترين فيروزه در ايران فيروزه نيشابور است که از بيش از ۲۰۰۰ سال پيش استخراج ميشده است. معدن اين فيروزه در نزديکي روستاي معدن نيشابور است و از سطح زمين ۲۰۱۲ متر بلندي دارد.
انواع مرغوب فيروزه ايران از نظر رنگ، نقش و کيفيت فيروزه عجمي و فيروزه شجري است.
فيروزه علاوه بر نيشابور در جنوب مشهد، شمالشرقي کرمان، شمالشرقي شهر بابک، در
تفت نزديک يزد و در قلعه وزيري نزديک بصيران و بيرجند وجود دارد.
اروپائيان نوع شجري و ايرانيان نوع عجمي را که بدون شجره است، ميپسندند.
قديميترين معادن فيروزه
در سرابيت الخادم در شبه جزيره سينا واقع بوده که زمان آن به 4000 سال پيش از ميلاد باز ميگردد و بدون شک فيروزههاي گردنبند ملکه زر (Queenzer) ملکه سلسله اول مصر، از اين مکان فراهم شده است.
خواص شيميايي
ترکيب شيميايي فيروزه اکسيد آلومينيم %84/36، اکسيد فسفر %12/34، اکسيد مس %27/9، آب %47/19 و همينطور ناخالصي نيکل و منگنز ميباشد.
فيروزه داراي وزن مخصوص 8/2-6/2 و ضريب شکست 65/1- 61/1 و سختي 5-6 است.
فيروزه از نظر خواص نوراني دو محوري مثبت است. فيروزه ترد و شکننده است. جلاي فيروزه شيشهاي و به قولي مومي است. معمولاً نور را عبور نميدهد. در صورت ساختن پرده بسيار نازکي از فيروزه نور از آن عبور ميکند.
تراش فيروزه
تراش فيروزه بهوسيله چرخي بوده است که از سنباده و صمغ مخلوط کرده ميسازند.
سنباده را از بدخشان و صمغ را از هندوستان ميآورند.
تراشنده با دست راست چرخ را ميگرداند و فيروزه را با دست چپ بر روي چرخ ميگذارد. براي آنکه انگشتش ساييده نشود، قطعهاي چرم يا پارچه يا چوب به انگشت بسته آن را محفوظ نگه ميداشت.
قبل از استفاده از اين چرخها، فيروزه را روي سنگهاي زبري که در کوهها پيدا ميشدهاند، ميتراشيدند و وضع تراش آن به طور ساييدن بود. اکنون هم فيروزههاي ريز را به همان وضع ميتراشند. فيروزه، بعد از تراش، جلا داده ميشود. بر روي سنگ صيقلي با قطعه چرمي با خاک فيروزه که هنگام تراش پيدا ميشود. جلا دادن کار اطفال است و يک نفر جلادهنده براي سه نفر تراشنده کافي است.
شکل تراش بستگي به اندازه و شکل اصلي دانه و قطعه فيروزه دارد. از ميان اشکال دو شکل متداول و مرغوب است. يکي پيکان که مخروطي است. ديگري مسطح که پهن و صاف است. قطعه پيکاني هر چه بيشتر برجستگي داشته باشد، اوج آن تندتر، مرغوبتر و مطلوبتر است. اما فيروزههايي که نازک باشد به کار تراش پيکاني نميآيد و آنها را مسطح ميتراشند.
اگر کلفت باشد تقريباً بيضي تراشيده ميشود که روي آن محدب است. هرچه تحدب آن زيادتر باشد، مرغوبتر است. تراش پيکاني مخصوص فيروزه خوشرنگ است. زيرا اگر فيروزه کمرنگ باشد و پيکاني تراشيده شود، اوج و بالاي آن بهواسطه نازکي قبول شعاع خارجي ميکند و سفيد مينمايد و از قسمت آن ميکاهد.
فيروزه عربي را اغلب مسطح ميتراشند و قطعات بزرگتر عربي اکثراً معيوب است و خوشرنگ نيست. اما معايب فيروزه را از قبيل برص و بهق را با نقشهايي که روي فيروزه ميکشند و از طلا، اکليل و غيره پر مينمايند که مستور ميکنند.