- دوستان عزیز سلام.
مطلب زیر توسط خانم گلشن اسکندری تهیه شده و خلاصهای از نکات مهم از نمایش ایران و اصطلاحات آن است.
- صفیر: سوتکی که استاد خیمهشب باز به دهانش گذاشته و با آن صدایش زیر میشود.
- چادر خیال: عنوان سایهبازی در شمال شرق ایران است.
- خیال بازی: عروسک سایه
- فانوس خیال: انیمیشن / نقاشی متحرک
- جنس عروسکبازی خیال: چرم
- طلحک: مسخرهی دربار
- سماخ: مسخرگی
- مقلد: بازیگز تقلید است.
- کخ: نوعی صورتک ترسناک است.
- شال پوش: بازیگر تقلید که نقش شاه یا خلیفه یا سردار را بازی میکند.
- صورت خوانی: پردهخوانی و نقالی یا شمایلگردانی است.
- مناقب خوان: نقالی که کرامات و معجزات خاندان پیامبر را در قالب حماسههای مذهبی نقل کند.
- مناسب خوان: گوشهای از کار لوده یا تقلیدچی است و آن پراندن هر گونه کلام یا متلک با موقعیت مجلس است در لحظهی مناسب نمایش
- فضایل خوان: نقالی که کرامات و دلیریهای سه خلیفه را در قالب حماسههای مذهبی برای شنوندگان نقل میکند.
- پیشواقعه: یک مقدمه پرولوگ است. از نظر داستانی مستقل نیست و باید به نمایش واقعه منجر شود.
- واقعه : تعزیهنامههایی که مصائب و شهادت شخصیتهای مذهبی به خصوص واقعهی کربلا را نشان میدهند.
- گوشه : تعزیهنامهای تفننی و فکاهی مضحک (به عنوان موضوع فرعی مطرح میشود) که در آن دشمنان دین مورد تمسخر قرار میگرفتند. از گوشههای معروف، گوشه شست بستن دیو بود.
- تعزیه یا شبیهخوانی، مهمترین نمایش پس از اسلام است که ریشه در آئین سوگ سیاوش دارد.
- شبیه: بازیگر تعزیه
- مقتل نویس: نویسنده تعزیه
- معین البکاء: لقب کارگردان تعزیه
- ناظم البکاء: لقب دستیار کارگردان تعزیه (دستیار شبیهگردان)
- مجلس: یک واقعه کامل در تعزیه را گویند.
- گوشه: متن تعزیه مضحک را گویند.
- دستگاه: متن کامل یک تعزیه
- سردمدار: عنوان اولیه کارگردانان تعزیه
- شبیه گردان: کارگردان تعزیه
- عمله تعزیه: کسی که به نحوی در اجرای یک تعزیه سهمی داشته باشد.
- نعش : سیاهی لشکر، کسی که دیالوگ ندارد.
- پیشخوانی : نوحهخوانی و همسرایی تمام شبیههای تعزیه است که اندکی پیش از شروع واقعه در یک صف آیند و پس از یکی دو بار گشتن دور سکوی میانی از تکیه خارج میشوند. در بعضی اجراهای تعزیه، از صورتک استفاده میشود.
- موالفخوان یا موافقخوان : شخصیتهای مثبت تعزیه (انبیا،اولیا) / موالف خوان: بازیگری که نقش موافق با اولیاء را بازی کند.
- مخالف خوان : شخصیتهای منفی تعزیه (اشقیا)
- لال بازی: معادل پانتومیم و بدل پوش است.
- پراتیک: تمرین بازیگران تخت حوضی جهت اجرا
- قوالی : قوالی، نقل داستان، به آواز و یا همراه موسیقی بود، اما همین قوالی منجر به قصهسرایی و بیان نمایشی یک داستان شد.
- قوال: راوی، کسی که قولهای شاعران را به آهنگ و گاه همراهی ساز برای جمع می خواند.
- نقالی: نقالی، بیان یک واقعه به شعر یا نثر است. نقالی، قصد واقع بینی صرف ندارد و این باعث تفاوت نقالی با خطابه میشود.
- لعبت: عروسک نمایش
- لعبت باز: کسی که عروسکها را به حرکت در میآورد.
- لعبتگر: بازیگر یا خیمه شب باز
- لعبت بازی: عنوانی کلی برای نمایشهای عروسکی مترادف شببازی، خیمهشببازی و پردهبازی است.
- پهلوان کچل: خیمهشببازی
- نمایش پهلوان کچل (نمایش پنج) از نوع خیمه شببازی است.
- نمایش عروسکی خیمهشببازی (ماریونت) است.
- نمایش پنج: نمایش عروسکی پهلوان کچل
- عروسک پشت پرده: نامی که در نواحی اصفهان به نمایش عروسکی اطلاق میشود. تماما از پارچه بوده است.
- تکنیک اجرایی عروسک پشت پرده: دستکشی
- خیمهشببازی: رایجترین و مشهورترین نوع نمایش عروسکی در ایران، خیمهشببازی است که عروسکهای آن نخی است. به علت سیار بودن، عروسکها در کوچکترین اندازه ساخته میشوند و تنها با دو نخ به حرکت در میآیند.
- قی ننه: از رایجترین اشکال نمایش آئینی سنتی در ایران اجرای یک نفره است که در تهران قدیم قی ننه خوانده میشود. اشکال دیگر این نمایش در آذربایجان تکم و در خراسان به نام شکار خوانده میشود.
- تخت حوضی: شاخهای از تقلید که در منزل مردم بازی میشود. بازیگران روی حوضخانه را با یک تخت میپوشاندتد و روی آن بازی میکردند.
- نمایشهای روحوضی (نمایش شاد) اغلب موضوع خانوادگی داشتند و مثل سایر نمایشهای تقلید مبتنی بر بداههسازی و تیپ سازی بودند. سابقه نمایش به عهد قاجار بر میگردد. نمایشگران نمایش را به خانههای مردم میبردند. اشخاص تیپیک این نمایش: جاجی و نوکرش، زن حاجی، کلفت و پسر حاجی(شلی). شخصیت مهم این نمایش سیاه است.
- تخت حوضی (روحوضی یا سیاهبازی) است.
- رجزخوانی: هنگانی که در تعزیه یک مخالف و یک موالف، اصل و نسب و بزرگی ها و افتخارات خود را برابر هم میشمارند.
- پیش پرده: نمایش کوتاه و مستقلی است با بازیگران کم که در آن طی مکالمهای با شعر و موسیقی داستان سادهای میگذرد.
- پرده دار: شمایلگردان یه کسی که نقشهای مذهبی را برای مردم نقل و در قبالش پولی میگرفته است.
- بازی: نمایش
- بانی: تهیه کننده
- سوگ سیاوش (گریستن مغان): مربوط به قبل از اسلام
- سووشون: مربوط به بعد از اسلام
سوگ سیاوش: در کتاب بخارا به آن اشاره شده است.