بسم الله الرحمن الرحیم
درس یازدهم – فلسفه دوازدهم – دوران متاخر
تهیه شده توسط: آرمین عبدالحسینی ، رتبه 29 کنکور 1400 ، دانشجوی رشته حقوق دانشگاه تهران
از آغاز ظهور اسلام تا قرن چهارم هجری دوره متقدم و از قرن پنجم تا دهم را دوره میانه و از قرن یازدهم تا عصر کنونی را دوران متاخر گویند.
متکلمان رقیب فلاسفه بودند بعد از ابن سینا چنان انتقادهایی بر فلسفه وارد کردند که باعث شد فلسفه در بخش هایی از جهان اسلام افول کند اما با آغاز حکومت صفویه ، علم و دانش رونق گرفت و فیلسوفان بزرگی (از جمله ملاصدرا ، شیخ بهایی ، میرفندرسکی ، میرداماد) ظهور کردند.
مــلاصــدرا
- در سال 979 ه.ق در شیراز به دنیا آمد.
- شیخ بهایی و میرداماد از اساتید وی بودند.
- وی پس از تکمیل تحصیلات خود و کسب مقام استادی به تدریس در مدرسه خان شیراز پرداخت.
- وی آنچه را که با برهان فرا می گرفت از راه شهود قلبی نیز دریافته بود.
- در سال 1050 ه.ق در هفتاد سالگی درگذشت.
آثار ملاصدرا
* شواهد الربوبیه
* تفسیر القرآن الکریم
* المبدأ و المعاد
* الاسفار الاربعه: دائره المعارف فلسفی ملاصدرا می باشد که با الهام از سفر چهار مرحله ای عارفان تنظیم شده است.
سفرهای انسان برای رسیدن به سعادت و کمال نهایی
سفر اول (سفر از خلق به حق): عبور از عالم طبیعت و عوالم ماورای طبیعت توسط سالک و واصل شدن به حق می باشد. ملاصدرا مباحث مربوط به عمومیات فلسفه را در این قسمت بیان داشته است.
سفر دوم (سفر با حق و در حق): سیر سالک در اسماء و صفات خداوند به کمک خداوند است. ملاصدرا به مباحث مربوط به صفات الهی در این بخش پرداخته است.
سفر سوم (سفر از حق به سوی خلق): بازگشت سالک به سوی خلق و همه چیز را جلوه حق دیدن است. ملاصدرا در این بخش از افعال خداوند ، ربوبیت و حکمت الهی سخن می گوید.
سفر چهارم (سفر در خلق با حق): هدایت مردم توسط سالک و به کمک حق است. ملاصدرا در این بخش از مباحث مربوط به علم النفس پرداخته است.
حکمت متعالیه
حکمت متعالیه نام فلسفه ای بود که ملاصدرا بنیان نهاد. ملاصدرا در کنار عارفان و استدلال از وحی قرآنی نیز بهره می برده است اما این بدان معنا نیست که او از حوزه فلسفه خارج شده است چرا که مانند هر فیلسوف دیگری به موجود بما هو موجود می پردازد و متکی بر عقل و استدلال است و نه شهود قلبی و بیان نقلی. ملاصدرا از شهود و وحی به عنوان موید و شاهد بهره برده است.
منابع حکمت متعالیه
1. فلسفه مشاء و اندیشه های شیخ الرئیس ابن سینا
2. حکمت اشراق و اندیشه های شیخ شهاب الدین سهروردی
3. عرفان اسلامی و به خصوص اندیشه های محیی الدین عربی
4. تعالیم قرآن و احادیث منقول از محمد مصطفی (ص) و ائمه اطهار (ع)
اصول حکمت متعالیه
اصالت وجود
اصالت وجود ، بنیادی ترین اصل فلسفی ملاصدرا است به طوری که فلسفه ملاصدرا را فلسفه اصالت وجود نیز نامیده اند.
قدم اول: اصالت به معنی واقعی است که در مقابل کلمه ذهنی قرار می گیرد.
قدم دوم: ما از هر شی خارجی که می بینیم ، دو مفهوم وجود و ماهیت را به دست می آوریم.
قدم سوم: دو مفهوم وجود و ماهیت با یکدیگر متفاوت اند.
قدم چهارم: شی خارجی واقعا مصداق وجود است یا ماهیت؟؟!
قدم پنجم: ملاصدرا بر خلاف میرداماد ، واقعیت خارجی را به ما به ازاء و مصداق وجود می دانست و بیان می کرد همه اشیا جهان خارج مصداق وجود هستند که این وجودها در نقص و کمال تفاوت داشته ولی چیزی جز وجود نیستند.
وحدت حقیقت وجود
ملاصدرا می گوید: واقعیت خارجی امری واحد است و این واقعیت همان هستی اشیا هستند و در جهان تنها یک چیز وجود دارد و آن هم هستی است.
قدم اول: عارفان از دیرباز معتقد بودند که هستی یکی است و یک حقیقت است و کثرت های جهان اصالت ندارند اما برای اثبات این حقیقت که از شهود عرفانی به دست آمده است به استدلال متوسل نمی شدند.
قدم دوم: از آنجا که مفهوم وجود امری مشترک در میان تمام موجودات است و اصالت نیز با وجود است پس حقیقت یکی است و تکثر در جهان معنا ندارد.
مراتب داشتن وجود
ملاصدرا با اثبات اصالت وجود توانست وجه مشترک موجودات را نمایان سازد و حال برای تبیین تمایز بیان می دارد که وجود مفهومی است دارای شدت و ضعف که مراتب و درجاتی دارد پس تفاوت موجودات در میزان شدت و ضعف آن ها است.
شدت و ضعف وجود چیزی خارج از حقیقت خود آن نیست یعنی وجود حقیقتا این گونه است نه این که به واسطه ترکیب وجود با غیر وجود ، وجود ضعیف پدید آمده باشد. این گونه نیست که نور ضعیف حاصل ترکیب نور با تاریکی باشد زیرا تاریکی چیزی جز نبود نور نیست.
تست:
1. دغدغه اصلی متکلمان ......... بود ، اما آن ها همچون فلاسفه ........
الف) دفاع از معارف دینی – از موجود بما هو موجود بحث می کردند.
ب) انتقاد از معارف دینی – از روش های عقل و استدلال استفاده می کردند.
ج) دفاع از معارف دینی – از روش عقل و استدلال استفاده می کردند.
د) انتقاد از معارف دینی – از موجود بما هو موجود بحث می کردند.
2. کدام عبارت ارتباط بیشتری با دستگاه فلسفی ملاصدرا دارد؟
الف) چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی / صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی
ب) که تا دانی که در هر ذره خاک / یکی نوری است تابان گشته ، زان پاک
ج) گر اندیشه کنی از راه بینش / به عشق است ایستاده آفرینش
د) از سخن پُر دُر مکن همچون صدف هر گوش را / قفل گوهرساز ، یاقوت زمرد پوش را
3. کدام گزینه با بیت زیر ارتباط کمتری دارد؟
« وجود اندر کمال خویش جاری است / تعین ها امور اعتباری است »
الف) اشیا در حقیقت و اصل هستی مشترک هستند. ب) آنچه در خارج اصالت دارد ، وجود است.
ج) ماهیت به تبع وجود در ذهن ساخته می شود. د) در جهان خارج ، ماهیت ها اصیل هستند.
4. در صورت قبول مراتب داشتن وجود ، کدام گزینه نادرست است؟
الف) وجود به صورت غیرمساوی بر مصادیقش حمل می شود.
ب) شدت و ضعف ، وصف مرتبه وجودی موجودات است.
ج) از نظر وجودی ، برخی موجودات برتر از موجودات دیگر هستند.
د) شدت و ضعف در مراتب وجود ، دلالت بر کثرت حقیقت آن ها دارد.
5. بیت « چون ز یک ، جز یکی نشد صادر / پس یکی بیش نیست آنچه صد است » به کدام بنیان فلسفه صدرایی اشاره دارد و ملاصدرا این حقیقت را ابتدائاً از چه راهی کسب کرده بود؟
الف) وحدت حقیقت وجود – شناخت عقلی ب) کثرت در عین وحدت – شناخت عقلی
ج) وحدت در عین کثرت – شناخت شهودی د) اصالت وجود – شناخت شهودی
پاسخ نامه:
1. گزینه 3
دغدغه اصلی متکلمان دفاع از معارف دینی بود. همانطور که فلاسفه از روش عقل و استدلال استفاده می کردند ، متکلمان نیز از همین طریق از معارف دینی دفاع می کردند.
2. گزینه 2
طبق نظریه امکان فقری ملاصدرا ، اگر ذات الهی آنی پرتو عنایت خویش را باز گیرد ، کل موجودات نابود می گردند و نور آن ها خاموش می شود.
3. گزینه 4
بیت بر اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت اشاره دارد.
گزینه 4 ، مربوط به اعتقاد به اصالت ماهیت است.
4. گزینه 4
نمی توان گفت اگر وجود موجودات دارای شدت و ضعف باشد ، حقیقت وجود و هستی هم کثیر می شود ؛ بلکه وجود حقیقتی واحد است که به موجودات به صورت یکسان صدق نمی کند.
5. گزینه 3
بنیان دوم فلسفه صدرایی وحدت وجود است. او می گوید هستی یک حقیقت و یک واحد حقیقی بیش نیست (وحدت در عین کثرت). این بیت نیز به همین مفهوم اشاره دارد. ملاصدرا که خود از عارفان برجسته بود و این وحدت را خود نیز شهود کرده بود ، می خواست که این حقیقت را با برهان فلسفی نیز اثبات نماید و به دیگران برساند.
مطالب مرتبط:
