مشاورهي درسي آزمون 1 شهريور «قافيه و عروض»
در آزمون 1 شهريور، پس از گذر از بخش «قافيه» که در کنکور هر سال معمولاً 2 سؤال از سؤالات ادبيات اختصاصي را به خود اختصاص ميدهد، به بخش «عروض» وارد ميشويم. توجه داشته باشيد که عمدهترين سؤالات بخش قافيه سؤالاتي هستند که با تستزني متوالي قابل پاسخگويي بوده و حتي حضور هميشگي سؤالات مربوط به آن در کنکورهاي سراسري، ميتواند انگيزهي بيشتري براي مطالعهي اين مبحث ايجاد نمايد.
در آزمون 1 شهريور، علاوهبر مباحث قافيه، مطالعهي عروض نيز شروع ميشود و از بخش عروض تنها درس (3) در برنامهي اين آزمون جاي دارد و ميدانيم که از اين درس مستقلاً هيچ سؤالي در کنکور مطرح نميشود ولي بدون يادگيري اين درس نميتوان به هيچ يک از سؤالات عروض پاسخ داد. در واقع، اولين درس براي ورود به مفاهيم عروضي، بحث دربارهي حرف و هجا است که در عين سادگي، پايهاي و پيشنياز براي درک درست مطالب بعدي است؛ چراکه درست خواندن شعر و رعايت خطوط عروضي، پايه و اساس عروض را تشکيل ميدهد.
نکاتي دربارهي «حرف» و «خط عروضي»:
نکتهي اول: منظور از «حرف»، صورت ملفوظ (واج) است نه شکل خطي آن؛ و اصولاً در وزن شعر فقط آنچه تلفظ ميشود اهميت دارد نه صورت مکتوب کلمات.
مثال: واژهي «خواهر» در عروض به شکل «خاهر» مورد توجه قرار ميگيرد.
مثال ديگر: حروف مشدّد (داراي تشديد) در خط عروضي دوبار نوشته ميشوند؛ «بشريّت = بشرييت»
نکتهي دوم: توجه داشته باشيد که مصوتهاي بلند، دو برابر مصوتهاي کوتاه محسوب ميشوند و در نتيجه در وزن شعر، دو حرف به حساب ميآيند و البته اين فقط در صورتي است که مصوت بلند، دومين حرف هجا باشد چون در غير اين صورت، مصوت نبوده و صامت است.
مثال: حرف «ي» در «يار» صامت است چون «ي» اولين حرف هجا است ولي در «ديد» مصوت است زيرا دومين حرف هجا قرار گرفته است.
يادآوري: در درس آرايههاي ادبي آموختهايم که هجاهاي فارسي بر 3 نوعاند:
هجاي کوتاه (صامت + مصوت کوتاه؛ مانند: تو)
هجاي بلند (صامت + مصوت بلند؛ مانند: مو / صامت + مصوت کوتاه + صامت)
هجاي کشيده (صامت + مصوت کوتاه + دو صامت يا بيشتر؛ مانند: نرم / صامت + مصوت بلند + يک يا چند صامت؛ مانند دوست)
هجاي کشيده از نظر امتداد معادل يک هجاي بلند و يک هجاي کوتاه است.
نکتهي سوم: در زبان فارسي، هيچ هجايي با مصوت (چه کوتاه و چه بلند) آغاز نميشود. بنابراين کلماتي مانند «آسمان» که در ابتداي خود «آ» دارند؛ در حقيقت با مصوت بلند آغاز نشدهاند بلکه در ابتداي خود داراي همزه هستند که صامت بهشمار ميرود و مصوت بلند بعد از آن واقع شده است. پس «آ» در ابتداي کلمه، سه حرف محسوب ميشود.
پس در خط عروضي «آسمان» را اينگونه مينويسيم: «ءا سِمان»
مثال ديگر: «آب» هجايي بلند و سه حرفي است؛ زيرا از يک سو، در ابتداي اين کلمه همزه متصور ميشويم و از سوي ديگر، مصوتهاي بلند نظير «ا» در شمارش حروف، دو حرف به حساب ميآيند.
«آب» = « ء (يک حرف از نوع صامت) + ا (مصوت بلندي که دو حرف محسوب ميشود)» = 3 حرف
نکتهي چهارم: در عروض، «ن» ساکن پس از مصوت بلند حذف ميشود و به حساب نميآيد.
مثال: در واژهي «کمان»، ميگوييم اين واژه دو هجا دارد: «کَ» + «ما» که اولي هجايي کوتاه و دومي هجايي بلند است، حال آنکه اگر «ن» ساکن پس از مصوت بلند «ا» را به حساب آوريم بايد بگوييم هجاي دوم هجايي کشيده است.
نکتهي پنجم: به ياد داشته باشيد که واحد وزن در شعر فارسي و بسياري زبانهاي ديگر مصراع است ولي واحد وزن در شعر عرب بيت است که در نامگذاري اوزان شعر فارسي طبق سنت، واحد وزن را بيت ميگيرند.
نکتهي ششم: توجه داشته باشيد که در کلمهاي مثل «نُو» که دومين حرفش مصوت «ــُـ»است، «و» صامت محسوب ميشود؛ چراکه سومين حرف هجا قرار گرفته است و اين واژه يک هجاي بلند سه حرفي است.
اما کلمات «تو»، «چو» و «دو (در صورتي که بهمعناي عدد 2 باشد)» داراي تنها يک هجاي کوتاه هستند و بهصورت «تُ»، «چُ» و «دُ» در خط عروضي نوشته ميشوند.
نسرين حقپرست؛ رتبهي 42 کنکور سراسري