آشنايي با تاريخچه کتابخانه ملي ايران
کتابخانه ملي سوم شهريور سال 1316 در ساختماني در جنب موزه ايران باستان رسما افتتاح شد.
تـاريخچـه تشکيـل مجمـوعه کتابخانه بـه آغاز دهـه 1240 بـازمي گردد. 12 سال پس از تاسيس مدرسه دارالفنون در تهران در سال 1243 کتابخانه کوچکي در آن مدرسه تشکيل شد که بعدها هسته اوليه مجموعه کتابخانه ملّي ايـران به حساب آمد.
در سال 1316 انجمن معارف، کتابخانه ملي معارف را با مجموعهاي که با کوشش فراوان گردآوري کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، تأسيس کرد.
واژه ملّي بـه کـار رفتـه، به اين معني بـود کـه اين کتابخانه هيچ گونه وابستگي به دولت ندارد. از اين رو، نبايد کتابخانه ملي معارف را سلف کتابخانه ملـي ايـران دانست.
در اواخر سال 1313 مهدي بياني کـه به رياست کتابخانه عمومي معارف منصوب شـده بـود، تأسيس کتابخانه ملّي ايران را بـه علي اصغر حکمت، وزيـر معـارف، پيشنهاد کرد وموافقت وي را جلب کرد.
در قسمت شمالي ساختمان موزه ايران باستان (ميدان مشق، نبش خيابان امامخميني و سيتير کنوني) قطعه زميني وجود داشت به مساحت حدود 3500 متر مربع که در سال 1315علي اصغر حکمت از رضا شاه اجازه خـواسـت تا در اين زمين کتابخانهاي تخصصي براي موزه ايران باستان ساخته شود و به نام ابوالقاسم فردوسي، کتابخانه فردوسي نام گذاري شود.
با درخواست حکمت موافقت شد و از آندره گدار، باستانشناس و معمار فرانسوي، کـه نقشـه موزه ايران باستان را تهيه کرده بود خواسته شد تا نقشهاي براي کتابخانه ارائـه دهد تا سبک دو ساختمان بسيار به هم شبيه شـود.
در خرداد 1316مجموعاً 13712 نسخـه چاپي و خطي – در چند نوبـت – بـه کتابخانه تحويل داده شد. مجمـوعـه ديگـري کـه در زمـان افتتـاح بـه کتـابخـانـه ملـي منتقـل شد، حدود 5000 جلد کتاب به زبانهاي روسي، فـرانسـوي و آلماني متعلق به کتابخانه بانک استقراضي شوروي بود. پس از انقـلاب اُکتبـر 1917 کتابهاي بانک استقراضي در اختيار کتابخانه ملّي قرارگرفت.
بـا تلاش مهدي بياني مجموعه کتابخانه عمومي معـارف که به 30هزار نسخه خطـي و چـاپـي مـيرسيـد بـه ساختمان جديد- جنب مـوزه ايـران باستان- منتقـل و با نام کتابخانه ملي ايران در سوم شهريورسال 1316 افتتاح شد.
زيـربنـاي نخستيـن سـاختمـان کتابخانه ملّـي ايران 550 متر در 2طبقـه بود. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمايش، تـالار فـردوسـي، بخش نشـريـات و خدمات فني؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه (براي حدود 60 نفر) و مخازن کتابها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً براي 40000 جلد کتاب طـراحي و ساخته شـده بـود.
در نيمه دوم دهه 1330 ساختمان ديگـري به مساحت 570 مترمربع زيربنا در حد فاصل ساختمان قبلي و ديوار وزارت امور خارجه سـاختـه شـد و براي يک دهه، کتابخانه ملّي کمتر تحت فشار کمبود جا بود.
پيشنهـاد احـداث يک کتابخانه ملّي ديگـر بيشتر بـه اين دليل بود که کتابخانه ملّي موجود از زمان احداث بـه هيـچ وجـه، به گونهاي عمل نکرده بود که بتوان آن را يک کتابخانه ملّي بـا معيارها و استانداردهاي کتابداري به حساب آورد.
در واقـع کتابخانه ملّي ايـران در حـد يک کتابخانه عمومي و شايد يک قرائتخانه انجام وظيفه مي کرد. همچنين از اوايـل دهـه 1340، بـه پوششي بـراي سازمان اداري مميـزي و سانسور بدل شده بود.
در اسفند 1356 آيين نامه ثبت کتاب در هيئت وزيـران به تصويب رسيد. کتابخانه ملّي ايـران، کتابشناسي ملي ايـران را از سال 1342 بـه طور ناقص و نامرتب منتشر ميکرد اما از نظر خدمات فني و اصول علمـي و جهاني کتابداري به قدري عقب بود که نميتوانست بـه ساير کتابخانههاي کشور ياري برساند. بيشتر فعاليت 3 تا 4 دهه اول عمر کتابخانه ملّي صرف انتشار فهرست نسخههاي خطي شد.
در سال 1352 از ايفلا (فدراسيون بينالمللي انجمنها و مؤسسات کتابداري) درخواست شد که ايران را در تأسيس کتابخانه ملّي جديد ياري دهد.
در همايش جهاني ايفلا نمايندگان ايـران از آقاي ليبارز، رئيس ايفلا خواستند کـه در تأسيس کتابخانه ملّي، بـه عنوان يک رويداد مهم فرهنگي در تاريخ ايران، نقش مهمي به کتابداران ايراني سپـرده شـود. از ايـن رو طـرح تأسيس کتابخانه ملّي به مرکز خدمات کتابداري و مرکز مدارک علمي ايران ارسال شد.
در 1354، ناصر شريفي، رئيس وقـت دانشکـده کتابـداري پـرات، در آمريکا 60 تن از کتابداران و معماران مشهـور جهـان را دعـوت کرد تا بـراي بررسي معمـاري و کتابخانههاي ايران به مدت 1 ماه به ايران سفر کنند. هنـوز بـررسـيهـا و تجديدنظرهاي نهايي بـه انجام نرسيده بود که با پيروزي انقلاب اسلامي کار متوقف شد.
پس از پيـروزي انقـلاب اسـلامـي، نخستين گـام بـراي ساماندهي کتابخانه ملّي در سال 1358 برداشته شد. طـرح ادغام مرکز خدمات کتابداري و کتابخانه ملّي ايـران که هر دو زيرمجموعه وزارت فرهنگ و آموزش عالي بودند به وزير فرهنگ و آموزش عـالـي ارائـه شـد و مـورد تصـويـب قـرار گرفت.
در سال 1360 ادغام انجام شد و مرکز خدمات کتابداري با همه تجهيـزات و کارمندانش بـه سـاختمـان قـديمـي کتابخانه ملي ايران منتقل شد.
بـا عملـي شـدن ادغـام مـرکـز خدمات کتابداري در کتابخانه ملّي، در سال 1362، بحران کمبود جا به مراتب شديدتر شد. سـرانجـام بخشـي از ساختمان نياوران بــه کتابخانه ملّي تحـويـل داده شـد و متعاقب آن کتابخانه ملّي، عملاً در 3 نقطـه تهـران مستقـر شـد.
پراکندگي نيروهاي انساني و بخشهاي مختلف کتابخانه ملّي موجب شد که وظايف و کارهاي کتابخانه بـا کُندي و مشکـلات زيادي انجام شود. در سال 1369 بار ديگر اجراي طرح ساختمان کتابخانه ملّي مطرح شد و کليـه سـوابـق در اختيار مهندسان مشاور شرکت پيرراز که از طرف وزارت مسکن و شهرسازي به کتابخانه معرفي شده بود، قرارگرفت.
در مـرداد 1374 کار ساخت در منطقه عباس آباد تهران آغاز و فاز اول در اسفند 1383 افتتـاح شـد و کليـه واحدها و نيروهاي انساني کتابخانه ملّي ايـران در يک مکـان جمع شدند.
ادغـام سازمان اسناد ملي کشور با کتابخانه ملّي ايـران
در سال 1378 سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، در کتابخانه ملّي ادغام شد و عملاً تعداد ساختمانهاي کتابخانه ملّي به عدد 8 رسيد.
اتفاق مهم ديگري که در دهه 1380 در کتابخانه ملّي روي داد، ادغـام سازمان اسناد ملي کشور با کتابخانه ملّي ايـران و تأسيس سازمان اسناد و کتابخانه ملّي جمهوري اسلامي بـود.
شـوراي عالي اداري در سال 1381، بـه پيشنهـاد سازمان مديريت و برنامهريزي کشـور اين ادغام را تصويب کرد. در بنـد ج مـاده 2 ايـن تصويب نامه آمده اسـت: وظايف و مأموريتهاي تخصصي سـازمـان اسنـاد ملّـي ايـران و همچنيـن کتابخانه ملّي در قالب 2 معاونت مستقـل، تحت عنـوان کتابخانه ملّي و اسناد ملّي با برنامه مستقل در قوانين بودجه سنواتي فعاليت خواهند نمود.
ساختمان جديد کتابخانه ملّي
ساختمان جديد کتابخانه ملّي بـه گونهاي طراحي و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مديريت، واحدهاي پشتيباني، و پارکينگ، 8 مـرکـز مهم و تخصصـي کتابداري و مجمـوعـههـاي کتابهاي مرجع و غيـر مرجع چاپي، نسخـههـاي خطـي و کتابهاي نادر، منابع غيرکتابي را در خود جا بدهد و قابليت آن را داشته باشد تا بتواند با تغييراتي که در حوزه فناوري روي ميدهد هماهنگ شود.
ساختمان جديد ايـن امـکان را دارد تا مراکز تخصصي کتابداري بتوانند با هم در ارتباط مستقيم باشند. مجمـوعـه اصلـي کتابخانه ملـي در مخزنهاي بسته و در زيرزمين نگاهداري ميشود ولي مجموعهها و منـابـع مرجع در سالنهاي قرائت و به صورت نظام قفسه باز در دسترس مراجعه کنندگان است.
با استفاده از تجهيزات مدرن، انتقال کتاب از مخازن به بخشهاي امانت امکان پذير است. اين ساختمان گنجايش حداکثر 7 ميليون نسخه را دارد.
فعاليتهاي کتابخانه ملي
· فراهم آوري منابع
· سازماندهي
· اطلاعرساني
· فعاليتهاي پژوهشي