اين پل که مربوط به دوره ساسانيان و پيش از اسلام است در چهار کيلومتري شرق اصفهان و روي زايندهرود ساخته شده است. نوع ساخت اين پل که در ميان چشمههاي آن قوسهاي زيباي کوچکي اجرا شده، هنوز کاملا سالم و پابرجا و قابل استفاده است. اين پل را ميتوان قديميترين پل ساخته شده روي زايندهرود ناميد که بارها در طول تاريخ و بويژه در قرون اوليه اسلامي مورد تعمير و مرمت قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در اين پل خشت و آجر و ساروج است و کارشناسان دليل استقامت و ماندگاري آن را نيز همين موضوع ميدانند.
طول اين پل 105 متر و عرض آن پنج متر است که اين امر سبب شده رفت و آمد مسافران و کاروانها از روي آن به سادگي انجام شود. به گواه بسياري از باستان شناسان دليل اوليه ساخت اين پل، استفاده از آن در لشکرکشيهاي نظامي بوده که بعدها مورد استفاده تجاري و... قرار گرفت.
در دوران صدر اسلام اين پل با نام پل حسين شناخته ميشد و در نزديکي آن تعداد زيادي آثار و ابنيه با شکوه ساخته شده بود.
پل دختر لرستان
اين پل ابتداي جاده پلدختر خرمآباد و در ورودي شهر پلدختر قرار گرفته است. اکنون تنها دو طاق چشمه در طرفين منتهياليه شرق و غرب باقي ماندهاند که جاده آسفالته از زير طاق چشمه شرقي عبور ميکند و در منتهياليه غرب نيز طاق چشمهاش ارتفاع کمي دارد. اين دومين پلي است که در لرستان بنام «کر و دت» يا پل دختر مشهور است هرچند اين بنا قرن چهار هجري قمري مورد مرمت و تجديد بنا قرار گرفته است، اما اصل آن بنا به احتمال زياد مربوط به دوره ساساني است.
جهت پل شرقي ـ غربي وطول آن 270 متر است و پايههاي پهن و قطور آن از سنگ ساخته شدهاند. امروزه تنها يک طاق از پل موجود است که جاده خرمآباد ـ انديمشک از زير آن ميگذرد. بلنداي اين طاق 18 متر از سطح آسفالت است و نزديک به 30 متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. عرض چشمه موجود 5/11 متر است.
درباره وجهه تسميه پل برخي آن را منتسب به ايزد بانو آناهيتا ميدانند. بيترديد اين پل اهميت ويژهاي در ارتباط بين مناطق جنوب با غرب و مرکز و شمال داشته و علاوه بر اتصال لرستان و ايلام راه اصلي شاپورخواست به جنديشاپور شهر قديمي خوزستان (دوره ساساني) به شمار ميرفته است.
اکنون پنج پايه ستون و ستون سالم باقي مانده و بقاياي چهار پايه ستون تخريب شده نيز در محل عبور آب ديده ميشود. در منتهياليه غربي پل، ورودي شيبداري به سمت جاده قديم تعبيه شده است و مسافران از طريق عبور از اين پل امکان عبور از رودخانه و دره آن را پيدا ميکردند. در منتهياليه شرقي و در کنار طاق چشمه سالم، دو طاق نماي کوچگ به صورت L در کنار هم قرار گرفته و مسير به گونهاي است که مسافران با استفاده از سطح شيبدار و برگشت آن از روي قوس اول به سمت پايين حرکت کرده و از زير قوس دوم از پل خارج ميشدند.
پل قافلانکوه
مسافراني که از زنجان به ميانه سفر ميکنند در مسير خود و در 20 کيلومتري جنوب شرقي شهر ميانه با چشمانداز پلي بسيار زيبا روي رود قزل اوزن روبهرو خواهند شد که حدود 600 سال پيش و در دوران پيش از صفويان و مقارن با عصر تيموري ساخته شده است. البته برخي از باستان شناسان، شالوده اوليه اين پل را هم مربوط به دوران ساسانيان ميدانند.
اين پل داراي يک دهانه بزرگ و دو دهانه جانبي کوچک در طرفين است. در طول تاريخ مسافران و جهانگردان بسياري از اين مسير عبور کرده و به توصيف اين پل زيبا پرداختهاند. يکي از مشهورترين اين افراد مادام ديولافواست که در دوره قاجاريه به ايران سفر کرد و کل مشاهدات سفر خود به ايران و عراق را در قالب سفرنامهاي زيبا به نگارش درآورد.
پروفسور پوپ در کتاب بررسي هنرهاي ايران، تاريخ بناي پل را اواخر قرن 15 ميلادي (قرن 10 هجري) دانسته و نام معمار آن را حاج عباس بن الحاج محمد بن العباس قزويني و نام حاکم وقت را محمد روان بن عثمان القزويني نوشته است.
نکته تاسفبار در مورد اين پل، تخريب عمدي آن به وسيله مواد منفجره در زمان حکومت پهلوي و توسط خرابکاران و متمردان محلي است که موجب شد بخش مياني اين پل کاملا آسيبديده و از بين برود، اين پل به اندازهاي سالم و استوار باقي مانده است که اگر اين اتفاق روي نميداد، هنوز قابل استفاده بود. اين موضوع سبب شد اهالي محل، اين پل را با نام پل شکسته نيز خطاب کنند.
پل چالان چولان
پل چالان چولان در دشت سيلاخور در مسير جاده قديمي بروجرد به خوزستان و اصفهان روي رودخانه سزار در روستاي گاراژ احداث شده است. اين پل در زمان صفوي و روي شالوده پلي از زمان ساساني ساخته شده و طول اين پل 120 متر است که داراي شش طاق چشمه آجري است که پايههاي آن تا ارتفاع يک متري از سنگ و بدنه از آجر ساخته شده است. اکنون اين پل داراي شرايط مناسبي است. نکته قابل توجه تغيير نکردن عرض رودخانه است که هنوز آب از زير تمام طاق چشمههاي آن عبور ميکند.
در دو طرف گذرگاه اين پل دو ديواره آجري به ارتفاع 90 سانتيمتر براي امنيت و ممانعت از سقوط عابران از روي پل ايجاد شده است. روي گذرگاه پل، جان پناه آجري در طرفين مسير ايجاد شده که در بالا به شکل مثلثي و شيرواني ساخته شده است. تا چندي پيش عبور و مرور خودروها از روي اين پل انجام ميگرفت که امروزه با ساختن پلي جديد در کنار آن، مسير حرکت ماشينها تغيير کرده است. در پايههاي پل و قسمتي که با آب تماس دارد، زائدههاي مثلثي شکلي ايجاد شده است که جريان عبور آب را تسهيل ميکند. پل تاريخي چالان چولان در زلزله فروردين 85 خسارت ديد که اکنون اين بخشها مرمت شده است.
پل لاتيدان
براي ديدن طويلترين پل ايران بايد به جنوب ايران و استان هرمزگان سفر کنيد. در 50 کيلومتري غرب بندرعباس روي رود «کول» پلي بسيار بلند و طويل به طول 800 متر ساخته شده است که براي تجسم اندازه آن کافي است بدانيد طول پل لاتيدان چيزي حدود سه برابر سي و سه پل اصفهان است.
متاسفانه امروزه بخشهاي زيادي از اين پل تخريب شده و تنها 270 متر از سمت غرب و 150 متر از سمت شرقي اين پل پا برجاست و 380 متر از بخشهاي مياني پل در طول زمان و به دليل شدت سيلابهاي فصلي اين رود از بين رفته است و اگر براي مرمت و بازسازي آن اقدامي اساسي صورت نگيرد، شايد فرزندانمان فرصت ديدن اين يادگار با شکوه را نداشته باشند.
عرض پل لاتيدان به دليل طولاني بودن آن در بخشهاي مختلف متغير است. يکي از اصليترين دلايل تخريب قسمت مياني پل، نبود امکان ساخت پي و شالوده محکم براي آن به دليل شدت جريان آب رود است. مصالح به کار رفته در ساخت اين پل سنگهاي تراش نخورده و ناهمگون است که توسط ملاط به يکديگر متصل شدهاند.
پل کهنه کرمانشاه
پل کهنه کرمانشاه در شرق کرمانشاه کنوني روي رودخانه قرهسو قرار دارد. اين پل از روزگار کهن نقشي مهم در ارتباط ميان ايران و بينالنهرين و عراق امروزي داشته و تقريبا بيشتر کاروانهايي که به قصد شهرهاي کربلا، نجف، کاظمين، سامرا و ساير شهرهاي عراق از ايران سفر ميکردند، ناگزير به عبور از اين پل بودند.
امروزه بعد از گذشت صدها سال از ساخت اين پل هنوز به اندازهاي قدرتمند باقي مانده که از آن براي عبور و مرور خودروها و کاميونهاي حمل آجر که محصولات کورههاي آجرپزي اطراف پل را به ساير نقاط حمل ميکنند، استفاده ميشود.
تاريخ ساخت پل مربوط به دوره صفوي است البته در کتاب معماري ايران يوسف کياني اين پل را ساساني ـ سلجوقي معرفي کرده و همچنين در کتاب پلهاي قديمي ايران (تحقيق و تأليف: محمد علي مخلص، سازمان ميراث فرهنگي) آمده است: «بنيان اوليه ساساني، تعمير سلجوقي و بازسازي کامل در دوره صفويه.» اين پل، شش طاق دهانه دارد و عرض معبر آن حدود هفت متر است. طول فعلي پل تقريبا 149متر و اکنون روي پل آسفالته است.
پل خواجو
اين پل در انتهاي خيابان کمال اسماعيل اصفهاني و انتهاي جنوبي خيابان خواجو واقع شده است. پل خواجو در سمت شرقي 33 پل در دوره صفويه به سال 1060 هجري و همزمان با حکومت شاه عباس روي بقاياي پلي که در دوره تيموري و با نام حسن بيک ساخته شده بود بنا شد. در طول تاريخ پل خواجو با نامهاي بسياري مانند بابارکنالدين، پل حسنآباد، پل شيراز و پل شاهي شناخته شده است.
اين پل کاربري دومنظوره داشته و ميتوانست در صورت نياز به عنوان سد نيز عمل کند براساس روايات تاريخي و آثار باقيمانده هرگاه که شاه تصميم ميگرفت با بستن دريچههاي زير گذر پل، اين سازه به مانند سد عمل کرده و سطح آب در جلوي دريچهها بالا ميآمد و فضايي شبيه درياچه در برابر آن ايجاد ميشد. شاهعباس دستور داده بود در ميانه پل کوشکي کوچک براي خود و خانوادهاش بسازند که در هنگام مراسم و جشنها و برنامههاي تفريحي که در زايندهرود انجام ميشد در اين اتاقها اقامت کند. اين فضا هنوز پابرجاست و داراي تزئينات بسيار زيبايي است. پل خواجو 150 متر طول و 14 متر عرض دارد که بر اين اساس ميتوان آن را يکي از پلهاي طويل کشور ايران قلمداد کرد.
پل گاوميشان سند
اين پل روي رود سيمره، پس از تلاقي رود کشکان و در جاده دره شهر، بعد از روستاي بابا خوارزم قرار گرفته است. اکنون تمام رود سيمره از بستر ميان دو پايه پل عبور ميکند که تاق آن نيز شکسته است. ساير چشمههاي پل سالم ماندهاند. بستر رود سيمره هشت متر پايينتر از کف چشمههاي پل قرار دارد که طي چند قرن به وجود آمده است. نزديک به 200 سال پيش، اين پل را والي پشتکوه مرمت کرده بود. طول اين پل 168 متر و عرض گذرگاه آن هشت متر بوده است. اکنون شش چشمه نسبتا سالم از پل گاوميشان باقيمانده است. بزرگترين چشمه طاق اين پل حدود 7/32 متر عرض دارد و در ساخت اين بنا از مصالح قلوه سنگ، آجر، بلوکهاي سنگي و ملاط گچ نيمکوب استفاده شده است.
اين بنا در دورههاي صفوي و قاجار مورد مرمت و استفاده قرار گرفته است. در قسمت جنوب پل اتاقها و فضاهاي طاقداري تعبيه شده بود که گذرگاه پل از روي آن عبور ميکرد. مقطع پايه ستونهاي پل؛ بيضي است که اين نوع طراحي براي تسهيل در عبور جريان آب است. نکته هوشمندانه در ساخت اين پل، استقرار پايهها روي بستر صخرهاي طرفين رودخانه است که تماس اين پايهها را با فشار آب و رطوبت ناشي از آن به حداقل رسانده است. علاوه بر موارد ذکر شده، در زير گذرگاه پل، يک فضاي مسقف با قوس و طاقهايي طراحي شده به وجود آمده است. سرهنري راولينسون در سفرنامه خود مينويسد: «پلي که هماکنون روي سيمره (دره شهر فعلي) قرار دارد يکي ازمهمترين پلهاي ايران است و آن را حسين خان بزرگ، والي معروف ايلام و لرستان به سال 1008 هجري قمري تعمير کرده و طول آن 168 گام است.»
پل کشکان
اين پل روي کشکان رود در جاده خرمآباد ـ کوهدشت و 40 کيلومتري کوهدشت در روستاي پاپل، قرار گرفته است. در متون تاريخي از آن به عنوان کژکي ياد شده است.
دره کشکان از دير باز شاهد حضور و زندگي انسانها بوده است. به همين دليل بيش از چهار پل روي اين دره و به فاصله کمتر از 500 متر ساخته شده که خود گوياي اهميت اين گذرگاه تاريخي است.اين پل داراي 12 چشمه بزرگ و يک چشمه کوچک در منتهياليه غربي پل است. پايه ستونها از سنگتراشخورده و بدنه از لاشه سنگ و ملاط گچ، آهک و ساروج ساخته شده و در منتهياليه قوسها از آجر استفاده شده است. قطر پايهها بسيار زياد بوده و در حد فاصل ميان پايهها و قوس چشمهها، حجرههاي مسقفي ايجاد شده است. در اين پايهها از مقطع بيضي براي سهولت در عبور آب استفاده شده است.
روي پايه ستونهاي پل، حفرههايي براي دفع رطوبت تعبيه شده است. روي گذرگاه پل نيز سوراخهايي به سمت بيرون ديده ميشود که رطوبت و آبهاي ناشي از نزولات جوي را به خارج از پل هدايت ميکند.
نکته قابل توجه اين است که اکنون آب رودخانه تنها از ميان دو چشمه پل عبور ميکند و با توجه به طول زياد پل نميتوان استنباط کرد حتي در زمان ساخت، کل پايهها در آب قرار داشته و احتمالا پل، گذرگاه عبور از رود و دره کوچک محل عبور رود محسوب ميشده است.
امروزه بخشهاي زيادي از پل تخريب شده که بيشتر شامل فرو ريختن طاق چشمهها و قوس آنهاست. طول پل 285 متر است که با احتساب دنبالههاي آن 340 متر ميشود. امروزه از دروازه طاق پل تنها سه دهنه آن تخريب شده و بقيه هنوز سالم است. برخي از پايههاي پل با سنگهاي بزرگ و حجاري شده ساخته شده و ارتفاع آن از سطح رودخانه 30 متر است.
سي و سه پل
سي و سه پل مشهورترين پل ايران و ويترين گردشگري در اصفهان است؛ نامي که تقريبا براي بيشتر گردشگران خارجي هم آشناست. اين پل زيبا و تاريخي با نامهاي پل اللهورديخان، پل چهار باغ، پل سي و سه چشمه و پل جلفا نيز شناخته ميشود و از يادگارهاي عصر صفوي و ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس است. دليل هر يک از اين نامها به مناسبت خاصي است براي نمونه اللهورديخان نام سازنده و جلفا نام محلهاي معروف در نزديکي اين پل است. اين پل حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و روي زايندهرود به همراه 33 چشمه آب بنا شده که البته براساس مستندات باقي مانده در ابتدا چهل چشمه داشته است.
شرح زيبايي اين پل در بسياري از سفرنامههاي مسافران خارجي که در طول تاريخ به اصفهان سفر کردهاند، ذکر شده است. براي نمونه سر پرسي ساکس اين پل را زيباترين پل تمام دنيا ميداند و ديدن آن را به همه جهانگردان توصيه ميکند.
سي و سه پل داراي دو طبقه مجزاست و در طرفين آن پيادهروهايي براي عبور و مرور ساخته شده و در ميانه آن عرض کافي براي حرکت سواران و ارابهها تعبيه شده است.
روايت است شاه عباس علاقه خاصي به اين پل داشته و بسياري از جشنها و مناسبتها را در آن برگزار ميکرده است. از مهمترين اين جشنها، جشن آبريزگان بوده که در سيزدهمين روز تير هر سال برگزار ميشده و مردم در اين روز به جشن و شادي پرداخته و روي هم آب ميپاشيدند.