آرايه به سه دسته کلي مي توان دسته بندي کرد :
1- آرايه هاي بياني
2- آرايه هاي بديع لفظي
3- آرايه هاي بديع معنوي
آرايه هاي بياني تشکيل شده است از چهار زير موضوع :
الف : تشبيه :
مانند کردن کسي به کسي يا چيزي به چيزي ديگر در صفت مشترک
که تشکيل شده است از : ارکان تشبيه ، انواع تشبيه « ويژه انساني »
ب : استعاره :
عبارت است از به کار بردن يک واژه به جاي واژه ديگر به دليل شباهت آن دو در صفت مشترکي که دارند.
استعاره هاي تکراري را از صفحه ي 41 ( کتاب آرايه هاي ادبي اتشارات همگامان چاپ سوم آبان 90)
راه هاي تشخيص استعاره :
1- اگر « اي » بر سرغيرانسان بيايد « استعاره » مي سازد.
2- اضافه کردن اعضا و ويژگي هاي انسان به غير انسان.
3- نسبت دادن صفات و ويژگي هاي انسان به غير انسان.
4- هر جا جان بخشي به اشيا باشد استعاره هم هست .
پ : کنايه : سخني که داراي دو معني باشد يک معني ظاهري و نزديک و ديگري معني اصلي و دور
در کنايه معمولا نشانه هاي کسي يا چيزي را مي دهند و انتظار دارند از روي نشاني به معني پي ببريد .
گاهي صفت هايي نيز به صورت کنايه ديده مي شود که به آن ها کنايه از صفت مي گويند .
در کنکور سراسري سوال هاي که از آرايه ها مي توان ديد :
1. يک مصراع مي دهند فقط يک ارايه از شما مي خواهند .
2. يک ارايه در صرت سوال مي دهند چهار گزينه داده شده که فقط يک گزينه آن ارايه در آن گزينه به کار نرفته است .
3. يک بيت مي دهند آرايه خواسته شده چند بار تکرار شده در بيت را از ما مي خواهند .
4. يک بيت مي دهند آرايه خواسته شده را مي خواهند .
5. يک کلمه از بيت اسخراج کرده آرايه خواسته شده را مي خواهند.
6. يک مصراع يا بيت يا يک جمله مي دهند صنعت يا بکاررفته در آن را مي خواهند.
7. در کدام گزينه استعاره ........ به کار نرفته است .
8. در همه ي گزينه ها به جز گزينه ........ آرايه ي ...... آمده است .
9. در کدام گزينه صنعت آرايه وجود دارد / ندارد .
10. معناي کنايي يک کلمه را مي خواهند . ( صفحه ي 192 تا 206 کليه ي کنايه هاي بکار رفته شده در سه کتاب آمده است )
11. دو آرايه يا چند آرايه در صورت سوال مي دهند که در بين چهار گزينه مي بايست يک گزينه تمامي آرايه هاي خواسته شده وجود داشته باشد .
12. يک بيت يا مصراع داده مي شود سه گزينه آرايه در ان وجود دارد به جز يکي از آرايه
آرايه هاي بديع لفظي به 6 دسته تقسيم مي شوند :
1- واج آرايي يا نغمه ي حروف
- تکرار يک صامت
- تکرار مصوت
- تکرار صامت و مصوت
2- سجع : دانستن انواع سجع براي گروه هاي عمومي ضرورتي ندارد.
3- ترصيع و موازنه : اگر تک تک کلمات مصراع اول با مصراع دوم سجع متوازن داشته باشند .
اگر تک تک کلمات مصراع اول با دوم فقط هم وزن باشند موازنه گويند .
4- جناس : به دو دسته تشکيل مي شوند
· جناس تام : دو يا چند کلمه که ظاهري يکسان ولي معناي متفاوتي داشته باشند .
62 لغت که حداقل يکبار در کنکور به عنوان جناس تام « ايهام » آمده اند را از صفحه ي 92 کتاب آراي هاي همگامان بازديد کنيد .
· انواع جناس ناقص :« ويژه ي انساني »
- ناقص حرکتي : اختلاف در مصوت هاي کوتاه
- ناقص اختلافي :
ü اختلاف در حرف اول " مانند بخت ؛ رخت "
ü اختلاف در حرف وسط " مانند بازار ؛ بيزار "
ü اختلاف در حرف آخر " مانند خروش و خروس "
- ناقص افزايشي
ü افزايش در اول " مانند رنج ؛ مرنج "
ü افزايش در وسط " دست ؛ دوست "
ü افزايش در آخر " مانند شفق ؛ شفقت "
- اشتقاق :
دويا چند کلمه که از يک ريشه گرفته شده باشند . " مثل ناصر ، نصير ، منصور " در سه حرف اصلي ( ن ، ص ، ر ) مشترکند .
- تکرار و تصدير : تکرار در يک يا چند کلمه در شعر
آرايه هاي بديع لفظي به 10 دسته تقسيم مي شوند .
1- مراعات نظير : آورد نواژه هاي که از يک مجموعه که باهم تناسب دارند ، اين تناسب ميتواند از نظر مکان ، جنس ، نوع ، زمان ، همراهي و... باشد .
2- تلميح : لازمه ي تشخيص تلکيح احتياج به اطلاعات عمومي بالا دارد واز انچه در ذهن و ضمير نويسنده مي گذرد باخبر باشيم .که مشهورترين جان مايه هاي تلميحات را در صفحه ي 111 کتاب آرايه هاي ادبي ببينيد .
3- تضمين : آوردن آيه ، حديث ، مصراع ، يابيتي از شاعر ديگر در اثناي کلام ، فرق بين تلميح و تضمين را بدانيد ( صفحه ي 114 کتاب ارايه هاي ادبي اتنشارات همگامان )
4- تضاد و تناقض
1-4 : تضاد : آوردن کلماتي با معناي متضاد در سخن براي روشنگري ، زيبايي و لطافت .
2-4 : تناقض ( پارادوکس ، متناقض نما ) :آوردن دو يا چند واژه يا مفهوم متضاد در کلام به شکلي که وجود ديگري را نقض کند.
5- حس آميزي :
آميختن دو يا چند حس در کلام به گونه ي که به موسيقي معنوي سخن بيفزايد و سبب زيبايي شود .
جلوه هاي حس آميزي در ادبيات 2 ؛ 3 ؛پيش دانش گاهي را در صفحه ي 122و 123و 124کتاب آرايه هاي همگامان بيشتر بشناسيد.
6- ايهام : آوردن واژه ي با حداقل دو معني ، که يکي نزديک تربه ذهن و ديگري دور از ذهن باشد . مقصود گوينده معمولا معني دور و گاهي هر دو معني است.
نکته 1 : لازمه ي درک ايهام آشنايي قبلي شما با واژگاني است که استعداد دو يا چند معني دارند .
نکته 2 : گاهي بيت يا عبارتي ايهام دارد ؛ پس مي بايست معني ظاهري و معني ثانوي هر بيت را بدانيد .
نکته 3: تفاوت ايهام با ايهام تناسب را بدانيد . مراجعه به صفحه ي 128 کتاب آرايه هاي ادبي
7- لف ونشر « ويژه ي انساني ها »
آوردن دو يا چند واژه در بخشي از کلام که توضيح آنها در بخش ديگر آمده باشد . گروه واژگان اولي را « لف » و توضيحات را « نشر » مي گويند .
انواع لف ونشر : 1. مرتب 2. مشوش
8- حسن تحليل :
آوردن علتي زيا ادبي ، ادعايي اما غير واقعي براي امري به گونه اي که بتواند ذهن مخاطب را قانع کند .
9- اسلوب معادله :
براي تشخيص اسلوب معادله مي بايست :
1. چون يک معادله است مي توان جاي دو مصراع ار عوض کرد . بدون اينکه مشکلي در معني ايجاد شود .
2. مفهوم مصراع دوم گرچه مساوي با مصراع اول است اما دو مفهوم کاملا مستقل هستند ، بنابراين مصرع دوم نبايد ادامه ومکمل مصراع اول باشد و حروف ربط نظير که تا ولي ، زيرا که ، اما و....... نبايد بين دو مصراع قرار گيرد .
3. مصرع دوم نبايد دستوري براي مصرع اول داشته باشد .