وقتي ذرات گرد وغبار سرگردان در فضاي بين سيارات وارد جو زمين ميشوند، در اثر سرعت بالا و اصطکاک شديد به وجود آمده ميسوزند و به صورت شهاب ديده ميشوند. در آسماني صاف و تاريک ممکن است در هر ساعت چند شهاب مشاهده کنيد که در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو ميشوند. اما در شبهاي خاصي از سال، تعداد شهابها به يکباره زياد ميشود که به اين پديده «بارش شهابي يا شهابباران» (Meteor shower) گفته ميشود. بارشهاي شهابي در اثر ورود تودهاي از ذرات به جو زمين به وجود ميآيند. اين ذرات با سرعتهاي زياد (چند ده کيلومتر بر ثانيه) و تقريبا موازي يکديگر وارد جو ميشوند؛ در نتيجه از ديد ناظر زميني به نظر ميآيد که همه شهابها از يک نقطه آسمان خارج ميشوند که به اين نقطه کانون بارش گفته ميشود.
کانون بارش در هر صورتفلکي باشد، بارش شهابي به نام آن صورت فلکي خوانده ميشود. منشأ بسياري از بارشهاي شهابي، دنبالهدارها هستند. اين صخرههاي يخي با حرکت خود ذرات ريزي به جا ميگذارند و با نزديک شدن دنبالهدار به خورشيد، تعداد ذرات به جا مانده نيز افزايش مييابد. بنابراين مدار دنبالهدار مملو از ذراتي ميشود که با همان سرعت دنبالهدار و تقريبا در همان مدار به دور خورشيد گردش ميکنند. به دليل حرکت متناوب زمين به دور خورشيد، سياره ما در زمان مشخصي از سال به نزديکي مدار دنبالهدار ميرسد و با برخورد به اين ذرات، بارش شهابي رخ ميدهد.
تاريخچه
بارش شهابي برساووشي يکي از معروفترين بارشهاي شهابي ساليانه است که 27 تيرماه هر سال همزمان با برخورد زمين با توده ذرات فعال ميشود و تعداد شهابهاي آن به تدريج افزايش مييابد تا در حوالي 22 مرداد به اوج خود ميرسد. در اين هنگام زير آسمان تاريک ميتوان شاهد 40 تا 60 شهاب در ساعت بود. پس از آن تعداد شهابها به تدريج کاهش مييابد تا اينکه در 3 شهريور با خروج زمين از محدوده مدار ذرات، فعاليت آن به پايان ميرسد.
نخستين گزارشهاي رصد اين بارش به بيش از 2هزار سال پيش بر ميگردد که در شرق دور (چين، ژاپن و ...) ثبت شده است. دنبالهدار منشأ بارش برساووشي دنبالهدار سويفت-تاتل است که در سال 1862/1241 توسط لوييس سويفت از نيويورک و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد کشف شد. چند سال پس از کشف اين دنبالهدار بود که «شياپارلي» با کمک محاسباتش نشان داد که دنبالهدار سويفت-تاتل منشأ بارش شهابي برساووشي است. اين اولين بار بود که ارتباط بارش شهابي و دنبالهدار به اثبات ميرسيد.
افزايش فعاليت بارش برساووشي در سالهاي 63-1861 تاييدکننده اين مطلب بود. دوره تناوب دنبالهدار سويفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرين بار در اوايل دهه 1990/1370 به حضيض خود رسيد و اين عامل باعث شد که در سالهاي 1991/1370 و 1992 / 1371 تعداد شهابهاي قابل مشاهده آن افزايش يابد. اما در سالهاي بعد بارش برساووشي به فعاليت معمول خود ادامه داد تا اينکه همانطور که انتظار ميرفت در سال 2004 / 1383 مجدداً چشمگير شد. اما در سالهاي اخير بارش شهابي ظهوري معمولي داشته و بايد منتظر افزايش فعاليت آن در سال 2028/1407 بمانيم.
امسال چه خبر؟
امسال اوج بارش شهابي برساووشي در بعدازظهر يکشنبه 22 مرداد 1391 پيشبيني شده است. اوج بارش چندين ساعت طول ميکشد و رصدگران ميتوانند در همان شب براي رصد اقدام کنند. کانون بارش در ساعت 10 شب از سمت شمال شرق طلوع ميکند و تا صبح در بالاي افق قرار خواهد داشت. در اين زمان هنوز ماه طلوع نکرده و ميتوانيد رصد را بعد از ساعت 11 شب شروع کنيد. اگر رصدگاه شما داراي افق شرقي باز و تاريکي باشد، ميتوانيد در هر ساعت بيش از 20 شهاب مشاهده کنيد. ماه در حوالي ساعت 2 بامداد 23 مرداد طلوع ميکند و با روشن کردن آسمان، رويت شهابها را مشکلتر ميکند. در هنگام سحر ارتفاع کانون بارش به حدود 60 درجه ميرسد و شهابها پهنه آسمان را در مينوردند.
شرح عکس: فعاليت بارش شهابي برساووشي در سال 2011 / 1390
رصد و ثبت بارش شهابي
اخترشناسان بارشهاي شهابي را با روشهاي مختلفي همچون رصد مرئي، راديويي، تصويربرداري ويدئويي و حتي با تلسکوپ (در برخي از بارشهاي کمشمار) بررسي ميکنند.
با اين روشها تاکنون بيش از 50 بارش شهابي بررسي شده است. يکي از رايجترين و کمهزينهترين روشها، رصد مرئي است، يعني تماشاي مستقيم شهابها که به يکي از علاقهمنديهاي اصلي منجمان آماتور امروز تبديل شده است.
بررسي بارشهاي شهابي از اوايل قرن نوزدهم ميلادي و به ويژه پس از ظهور باشکوه بارش شهابي اسدي در سال 1833 / 1212 جنبه علمي به خود گرفت و در دو قرن گذشته نتايج رصدهاي آن در مجلات مختلفي به چاپ رسيده است. اما چه کارهاي علمي در مورد بارش شهابي انجام ميشود؟
همان طور که اشاره شد، بارشهاي شهابي معلول ذراتي هستند که وارد جوّ زمين ميشوند و معمولاٌ به جا مانده از دنبالهدارها هستند. بنابراين با مطالعه جنس اين ذرات ميتوان در مورد دنبالهدارها اطلاعاتي بدست آورد. منجمان حرفهاي براي اين مقصود از طيفسنجي کمک ميگيرند. علاوه بر اين با مطالعه شهابها ميتوانيم در مورد توده ذراتي که در اطراف زمين هستند اطلاعاتي بدست بياوريم و به کمک اين روش در مورد خطر احتمالي برخورد ذرات به ماهوارهها و ديگر ساختههاي بشري اطلاعاتي بدست آوريم که اين مورد ميتواند کاربردي براي بارشهاي شهابي در حوزه علوم فضايي باشد.
شدت هر بارش شهابي با با کميتي به نام ZHR ميسنجند. ZHR که مخفف عبارت «سرعت ساعتي سرسويي» است، برابر تعداد شهابهايي است که يک منجم باتجربه در طول يک ساعت و تحت شرايط ايدهآل رصدي ميتواند مشاهده کند.
شهاب باران و منجمان آماتور
هر شهابي که در آسمان ظاهر ميشود، داراي مشخصاتي است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شويم :
- قدر : شهابها هم مانند ستارهها روشنايي متفاوتي دارند که با مقياس قدر بيان ميشود. قدر شهاب بيانگر مقدار روشنايي آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقايسه روشنايياش با ستارهها ميتوان تعيين کرد که البته اين کار تقريبي است و با تمرين و تجربه ميتوان دقت آن را بالا برد
- طول رد: برخي از شهابها رد بلند و برخي ديگر ردي کوتاه دارند. به طول ظاهري مسيري که يک شهاب طي ميکند طول رد گفته ميشود و بر حسب درجه بيان ميشود. براي اندازهگيري اين کميت ميتوانيد از همان مقياسهاي رايج زاويهسنجي استفاده کنيد.
- رنگ: شهابها رنگهاي مختلفي دارند. وقتي جسم سازنده شهاب (شهابواره) وارد جو ميشود، با برخورد به مولکولهاي گاز ميسوزد و گرماي آن موجب يونيزه شدن گازهاي اطراف ميشود. رنگ شهاب نشان دهنده رنگ عنصري است که بيش از همه يونيزه شده است. به عنوان مثال رنگ سبز نشان دهنده اکسيژن جو، رنگ آبي مربوط به نيتروژن جو و رنگ زرد مربوط به سديم موجود در شهابواره است. اگر هم سرعت شهاب بسيار زياد باشد معمولاً به رنگ سفيد ديده ميشود.
براي رصد، نخستين کار پيدا کردن يک مکان مناسب است. اين مکان بايد تاريک و با افقي نسبتاً باز باشد. هر چه آسمان تاريکتر باشد، شهابهاي بيشتري خواهيد ديد. حتماً لباس گرم، زيرانداز، چراغ قوه بزرگ و کوچک، دفترچه يادداشت، ساعت و ديگر ضروريات رصد را به همراه داشته باشيد. به اين نکته توجه داشته باشيد که از ديد شما به نظر ميرسد همه شهابهاي بارش شهابي از يک نقطه خارج ميشوند. مثلاً اگر مسير شهابهاي بارش شهابي برساووشي را در جهت معکوس ادامه دهيم، به نقطهاي در صورت فلکي برساووش ميرسيم. در شب رصدي ممکن است شهابهايي مشاهده کنيد که مربوط به بارش شهابي خاصي نيست، اينها شهاب هاي پراکنده ناميده ميشوند. بنابراين شناخت صورتهاي فلکي ميتواند براي رصد دقيق لازم باشد.
در رصد شهابها، مهمترين کار شمارش تعداد شهابهاي مشاهده شده و ثبت مشخصات آنهاست. ميتوانيد در فواصل مشخص (مثلاً هر 30 دقيقه) اين کار را انجام دهيد و اين دادهها را در جداول جداگانهاي ثبت کنيد.
همکاريهاي بينالمللي
يکي از مزيتهايي بارش شهابي اين است که افرادي که به ابزارهاي رصدي دسترسي ندارند، ميتوانند با چشم غيرمسلّح به رصد آن بپردازند و اين ميتواند انگيزه خيلي خوبي براي منجمان آماتور کنجکاو باشد. منجمين آماتور در سراسر دنيا با رصد بارشهاي شهابي و ثبت مشخصات آنها به جمعآوري دادهها ميپردازند و با تبادل آنها با ديگر منجمان و سازمانهايي که در نقاط مختلف جهان به رصد بارش شهابي ميپردازند، گامي براي فهم بهتر اين پديده بردارند.
زماني رصد و ثبت بارشهاي شهابي ارزش علمي قابل توجهي پيدا ميکند که با دادههاي ديگر گروهها ادغام شود. در اين صورت است که ميتوان به نتايج قابل قبولي دست پيدا کرد. مراکز و سازمانهاي بين المللي وجود دارند که با جمعآوري دادههاي رصدي شهابها به تجزيه و تحليل جهاني آنها ميپردازند. يکي از معروفترين آنها سازمان بينالمللي شهاب (International Meteor Organization) است. در بارشهاي شهابي مختلف، رصدگران خلاصه دادههاي خود را در فرمهاي مخصوص وارد ميکنند تا در نهايت با استفاده از آنها نتايج علمي مورد نظر به دست آيد.
در بارش شهابي برساووشي سال گذشته، 139 رصدگر از 31 کشور مختلف دادههاي خود را ارسال کردند که ايران نيز سهم قابل توجهي را به خود اختصاص داد. امسال نيز رصدگران ميتوان در اين برنامه مشترک رصدي همکاري داشته باشد. به همين منظور بخشي براي بارش شهابي 1391 راهاندازي شده است که در اينجا قابل دسترس است.
شرح عکس: پراکندگي رصدگران بارش شهابي برساووشي 1390 که با IMO همکاري کردهاند.
