اندکي خطا در محاسبه تقويم به اشتباههاي جبران ناپذيري منجر ميشود. تقويم ميلادي تاکنون ۲ بار گرفتار چنين اشتباههايي شده است، اما آيا ميدانيد چرا تقويم هجري شمسي دچار چنين اشتباهاتي نميشود؟
تقويم هجري شمسي بر اساس مدت سال شمسي حقيقي است که تعداد شبانهروزهاي آن عدد صحيحي نيست، اما در زندگي روزمره از سال شمسي عُرفي که تعداد شبانهروزهاي کاملي دارد، استفاده ميکنيم. براي حل اين تناقض،تقويمنويسان از مقدار غيرصحيح شبانهروز سال شمسي حقيقي (حدود ۶ ساعت)صرفنظر ميکنند و سال ۳۶۵ شبانهروزي را «سال عادي» در نظر ميگيرند؛ اما هر ۴ يا ۵ سال يکبار، جمع مقادير غيرصحيح سالهاي شمسي حقيقي از ۱ روز بيشتر ميشود؛ در چنين شرايطي، يک روز به آخر سال مورد نظر اضافه ميکنند و آن سال ۳۶۶ شبانهروزي را «سال کبيسه» مينامند.
قرنها پيش، طول سال شمسي حقيقي را دقيقا ۳۶۵ شبانهروز و ۶ ساعت (۳۶۵٫۲۵ شبانهروز) حساب کرده بودند. ژوليوس سزار، امپراتور روم، نخستين کسي است که سيستم کبيسهگيري در هر ۴ سال را تدوين کرد تا گاهشماري با رويدادهاي طبيعي منطبق بماند. اما از آنجا که مقدار متوسط سال شمسي حقيقي ۳۶۵٫۲۴۲۱۹ شبان روز است، اختلاف اندک۰٫۰۰۷۸۱ شبانهروز بين سال گاهشماري و سال خورشيدي پديدار ميشود که اين خطا در بازههاي طولاني قابل توجهخواهد بود.
خطاي تقويم ميلادي
چنين خطايي براي تقويم ميلادي روي داد. در زمان سزار، نوروز مقارن با ۲۱ مارس اتفاق ميافتاد؛ اما به دليل سيستم اشتباه کبيسهگيري، تقويم گاهشماري آرام آرام از تقويم حقيقي عقب افتاد؛ طوريکه در سال ۱۵۸۲ ميلادي مقارن با دوره پاپ گريگوري سيزدهم، نوروز در ۱۰ مارس اتفاق ميافتاد. براي تصحيح اين خطا، پاپ دستور داد سال ۱۵۸۲ ميلادي ۱۰ روز زودتر تمام شود (يعني در تقويم آن سال، دسامبر به جاي ۳۱ روز، ۲۱ روز بيشتر نداشت و به جاي ۲۲ دسامبر، ۱ ژانويه اعلام شد) و ضمن تصحيح سيستم جديد ماههاي ميلادي، روش جديدي براي کبيسهگيري اعلام شود.
اين سيستم جديد بدين ترتيب بود که اگر شماره سال ميلادي بر ۴ بخشپذير باشد، آن سال کبيسه است و فوريه آن ۲۹ روزه خواهد بود؛ اما اگر دو رقم سمت راست صفر باشد، آن سال به شرطي کبيسه است که شماره سال بر ۴۰۰ بخشپذير باشد. بدين ترتيب، سال ۱۹۰۰ کبيسه نيست، ولي سال ۲۰۰۰ کبيسه خواهد بود. با اين سيستم جديد، در هر دوره ۴۰۰ ساله به جاي ۲۵ سال کبيسه، ۲۲ سال کبيسه حساب خواهد شد. اما حتي با اين قاعده ساده و هوشمندانه، باز هم تقويم ميلادي تا ۱ روز نسبت به رويدادهاي طبيعي اختلاف خواهد داشت؛ به عبارت ديگر، هرچند نوروز معمولا در ۲۱ مارس اتفاق ميافتد، اما بعضي سالها نوروز در ۲۰ مارس و بعضي سالهاي ديگر در ۲۲ مارس اتفاق ميافتد.
تقويم جلالي و شاهکار ايرانيان
در گاهشماري جلالي که پايه اساسي تقويم هجري شمسي محسوب ميشود، از دورهاي ۱۲۸ ساله براي برقراري کبيسههاي صحيح استفاده ميشود؛ زيرا حاصلضرب ۱۲۸ در ۰٫۰۰۷۸۱ روز مقداري بسيار نزديک به ۱ شبانهروز کامل است:
۰٫۹۹۹۶۸ =۰٫۰۰۷۸۱ × ۱۲۸
اگر سالهاي گاهشماري را ۳۶۵ شبانهروز درنظر بگيريم و هر ۴ سال يکبار کبيسه بگيريم، در هر دوره ۱۲۸ ساله بايد يک روز از طول يکي از سالهاي کبيسه را حذف کرد تا طول سال متوسط سالهاي گاهشماري با طول متوسط سالهاي حقيقي خورشيدي برابر شود. منجمان ايراني براي حذف اين يک روز اضافي، شيوه بسيار هوشمندانهاي را مطرح کردهاند که به شرح زير است:
در هر ۴ سال، يک سال کبيسه است و پس از شش يا هفت بار کبيسه ۴ساله، يکبار کبيسه پنج ساله اتفاق بيفتد.
بنابراين حذف يک روز اضافي به تدريج در طول دوره ۱۲۸ ساله انجام خواهد شد. در واقع هر دوره ۱۲۸ ساله شامل يک دوره ۲۹ ساله و سه دوره ۳۳ ساله خواهد بود. تقويم هجري شمسي تنها تقويمي است که علاوه بر کبيسههاي چهارساله، داراي کبيسههاي پنج ساله نيز هست.
روش محاسباتي براي کبيسهگيري
اما سيستم کبيسهگيري تقويم جلالي برپايه مقادير متوسط براي سال هجري شمسي است و اين درحالي است که عوامل بسياري در حرکت سالانه زمين نقش دارند که طول سال را حدود ۳۰ دقيقه تغيير ميدهد. از سوي ديگر، بررسي ۱۵۳۱ سال هجري شمسي ( ۳۲- تا ۱۴۹۸) مشخص کرده که علاوه بر دورههاي ۲۹ و ۳۳ ساله، دوره ۳۷ ساله (شامل ۸ کبيسه ۴ساله و يک کبيسه ۵ساله) نيز رخ ميدهد و ترتيب و توالي آنها نيز از قاعده منظمي پيروي نميکند.امروز که با وجود رايانهها وابررايانهها ميتوان محاسبات سنگين نجومي را در زماني اندک انجام داد، روش بهتري براي کبيسهگيري پيشنهاد شده است.
اين روش که قاعده نوروز تحويلي نام دارد، به اين شرح است که لحظه تحويل سال و ظهر حقيقي را براي نصفالنهار رسمي ايران (۵۲٫۵ درجه در شرق نصفالنهار گرينويچ) محاسبه و با يکديگر مقايسه ميکنيم. از آنجا که ميخواهيم ساعت صفر بامداد روز اول فروردين کمتر از ۱۲ ساعت با تحويل سال فاصله داشته باشد، تنها دو حالت ميتواند اتفاق بيفتد:
حالت اول: لحظه تحويل سال قبل از لحظه ظهر حقيقي نصفالنهار مرکزي ايران اتفاق ميافتد. در اينصورت همان تاريخ لحظه تحويل سال به عنوان نوروز در نظر گرفته ميشود و لحظه تحويل سال هميشه ۱ فروردين سال مورد نظر اتفاق ميافتد.
حالت دوم: لحظه تحويل سال درست در لحظه ظهر حقيقي يا بعد از لحظه ظهر حقيقي نصفالنهار مرکزي ايران اتفاق ميافتد. در اينصورت فرداي تاريخ لحظه تحويل سال به عنوان نوروز لحاظ ميشود و لحظه تحويل سال در ۲۹ يا ۳۰ اسفند اتفاق ميافتد.
استخراج تقويم رسمي کشور
مطابق مصوبه هيأت محترم وزيران در سال ۱۳۷۹، مؤسسه ژئوفيزيک دانشگاه تهران موظف است تا پايان تيرماه هر سال نسبت به استخراج و تنظيم تقويم کشور براي سال بعد اقدام نمايد. در سال ۱۳۸۱ معاون پژوهشي دانشگاه تهران با پيشنهاد تشکيل مرکز تقويم دانشگاه تهران و معرفي اعضاي شوراي مرکز تقويم موافقت کرد.
همچنين محاسبه و اطلاعرساني درباره پديدههاي نجومي مرتبط با تقويم (مانند: خورشيدگرفتگي و ماهگرفتگي) از وظايف اين مرکز به شمار ميآيد. مرکز تقويم داراي يک شوراي تخصصي متشکل از حداقل هفت نفر از صاحبنظران شاخههاي علمي وابسته است. اين شورا قبل از پايان خرداد هر سال، کار استخراج و تنظيم تقويم سال بعد را انجام ميدهد تا پس از درج مناسبها توسط شواري فرهنگ عمومي، تقويم رسمي کشور در شوراي عالي انقلاب فرهنگي به تصويب برسد.