هنر پیشاتاریخی ایران (تا ابتدای عیلام)
با توجه به آثار کشف شده، سابقة حضور انسان در فلات ایران مربوط به عصر حجر میباشد. قطعاتی از سنگ کوارتز در حوزة کشفرود در خراسان یا بستر رودخانة لادیز در بلوچستان به دست آمده که بنابر گفتة کاشفین، عمر این ادوات به اوایل دورة پیلوستوسن (حدود 800000 سال پیش) میرسد. اما زیستگاههای گروهی در فلات ایران مربوط به 10 الی 15 هزار سال پیش است که در این دوره انسان ها در غار و پناهگاههای سنگی متعددی که اغلب آنها به آب دسترسی داشت، سکنی گزیدند. اگرچه از محدودة زمانی مورد بحث آثار معدودی از کندهکاری روی استخوان یا سنگ و نیز ابزارهای سنگی متعددی برجای مانده است، اما مهمترین یادگارهای هنر آن عصر نقاشی و کندهکاریهایی است که بر دیوارة برخی غارها و یا برخی صخرهها یافت شده است. آثار تصویری این دوران را میتوان در غارهایی همچون تنگپبده در کوههای بختیاری، دوشه و هومیان در لرستان و یا بر سنگنگاشتههایی در ارنان یزد و دیگر نقاط یافت.
از نمونههای اجتماعات معماری دوران نوسنگی، تعدادی آثار در غرب ایران به دست آمده کـه نشانگر فرهنگ مشخص این دوره در کوههای زاگرس است که به فرهنگ بردوسیان معروف است. آثار به دست آمده از غار شنیدار در غرب ایران در این دوره قدمتی نزدیک به 38 هزار سال را نشان میدهد که تا 20 هزار سال پیش ادامه داشته است.
نقاشيهاي مكشوفه از غارهاي دوشه و میرملاس در لرستان، مربوط به حدوداً 12000 سال قبل ميباشد كه با نمايش صحنههاي شكار حیوانات به شیوهي انتزاعي، از قديميترين نقاشيهاي ديواري به دست آمده از عهد نوسنگي ايران است. در تلباكون فارس آثار نگارگري عهد باستان ايران مربوط به دورهي نوسنگي به دست آمده است.
سفالگری
- اولین نمونههای سفالگری که شاید قبل از هزارهی هشتم پ.م نیز وجود داشته باشد را میتوان در منطقهی لرستان و دیگر مناطق کوههای زاگرس دید. این سفالینهها همگی دستساز هستند که پس از مدت زمانی به شکل منقوش درآمدند.
- در دورة معروف به عصر مس و سنگ، مشخصترین نوع سفالگری به رنگهای قرمز و زرد نخودی، منقوش شده به رنگ سیاه و با طرحهای هندسی که بیشتر به شیوهی هاشورزنی هستند، دیده میشوند. از این رو به نظر می رسد پیشینة سفالگری منقوش در ایران به حدود هزاره پنجم پ.م باز میگردد که با استفاده از نقوش جانوری و هندسی نقاشی شدهاند.
- استفاده از چرخ سفالگری و ساخت سفالینههای کاملا متقارن، از حدود هزارهی چهارم پ.م در مناطق تپه سیلک، تپه حصار، تل باکون، شوش و ... آغاز شد. این اشیاء سفالی شامل کاسه، ظروف دهانگشاد، جام و پیالههای پایهدار هستند.
- رنگ آنها معمولا کرم یا زرد نخودی است که با رنگ سیاه یا قهوهای تیره و نقشهای هندسی، جانوری و تلفیقی، نقشپردازی شدهاند.
- شکل و تزئین سفالینهها در مناطق مختلف فلات ایران با یکدیگر متفاوتاند اما اغلب دارای شـیوهی ساخت، مواد و خصایص مشترکی هستند. بر روی سفالینههای یافت شده، حیواناتی نظیر قوچ، بـز، گـوزن و برخی پرندگان در حالت ساده و بعضا اغراقآمیز به تصویر درآمدهاند. هنرمند سفالگر به دنبال زبان همگانی است. او همه چیز را ساده میکند و به علامت و نشانه تبدیل میسازد.
- نقوش سفالها اغلب تکرنگِ سیاه یا قهوهای و گاه رنگ اخرایی بر روی زمینهی روشن سفال است و به صورتی تخت و دو بعدی اجرا میشود. بافت، حجم، عمق و دیگر عوامل واقعگرایانه مورد توجه سفالگر نقاش نیست.
- اگر چه مصالح، اندازه، رنگ و دیگر ویژگیهای سفالهای باستانی هر یک میتواند آگاهیهایی را دربارهی زندگی و اهداف سازندگان آنها در اختیار ما قرار دهد ولی مهمترین ارزشهای هنری سفالهای مذکور به واسطهی نقاشی روی آن است.
- در هزارهي دوم پ.م سفالینههاي منقوش تكرنگ از مناطق غربي ايران بهدست آمده كه به طور معمول با رنگ قهوهاي تیره بر زمینهي زرد نخودي نقاشي شده و مجموعهاي جالب از طرحهاي پیچیدهي هندسي را به نمايش ميگذارد.
- ساخت سفال دستساز مربوط به دورهی نوسنگی و ساخت آثار فلزی و عاجی نقشدار مربوط به عصر سوم آهن است.
- در حفاریهای منطقهی سنگ چخماق، تعـدادی سفال بـه دست آمده که قرمز رنگ بوده و مشخصهی آنها، نقشهای ساده و هندسی قرمز، روی کاسهای گود است.
- از زیباترین سفالهای این تپه، میتوان به دو اثر بسیار ارزنده اشاره کرد که شامل ماکت سفالی یک خانه و یک عدد ظرف کوزهای شکل با نقوش ابتدایی طرح سبدی به رنگ سیاه روی زمینهی قرمز است.
قدیمیترین منازل مسکونی
قدیمیترین اماکن مسکونی مربوط به اجدادمان در 10 هزار سال پیش به گنجدرة هرسین کرمانشاه برمیگردد. از آثار کشف شده در منازل تنگ و تاریک این مناطق چنین برمیآید که ساکنان گنجدره از کورة پخت سفال استفاده کردهاند. قدیمیترین نمونههای سفالی از گنجدره هرسین و غار هوتو و کمربند ریسندگی رواج داشته است.
جیرفت و شهداد
تا مدتها چنین تصور میشد که کهنترین تمدن جهان در سومر به وجود آمده است. اما کشف یک زیگورات عظیم با قدمت بیش از 5000 سال و همچنین کتیبههایی آجری به خط پیش ایلامی از منطقه جیرفت کرمان باعث شد تا باستانشناسان دربارهی دانستهها و ادعاهای پیشین خود تجدیدنظر کنند.
در هزارهی سوم قبل از میلاد، تمدنی پر رونق در جنوب شرقی ایران (کرمان، شهداد، تپه یحیی و تمدن دشت لوت) پدید آمد که ارتباطش با میانرودان کمتر و تبادلات فرهنگی و هنریاش با محدودههای بلخ جنوبی یا شمال افغانستان و شمال شرق فلات ایران، بیشتر است. این منطقه، با وجـود سفالینههای قرمز رنگ، خطوط تصویری و نشانهای، کاربرد متنوع سنگ صابون و مقبرهای شگفتانگیز در کنار هم شناخته شده است.
برجستهترین اثر به دست آمده از این دوران پرچم مسی شهداد با نقش فردی نشسته بر تخت با مناظر پیرامون میباشد. این درفش، اولین پرچم شناسایی شدهی ایرانی است و بر روی آن نقش درخواست آب از الههی باران حک شده که مربوط به منطقهی شهداد کرمان است.
پرچم شهداد
- در دورهی عصر دوم آهن در منطقهی تپه سیلک کاشان نمونههای منحصربهفردی از تکامل ظروف منقاردار، دهانگشاد و پایهبلند تولید شده است. این ظروف سفالین منقاری همراه با شکل جانوری و طرحهایی هندسی به رنگ قرمز در زمینهی کرم تزئین میشوند.
- شهرت تپهي باستاني سیلك كاشان، مربوط به هزارهي ششم قبل از میلاد، بیشتر به واسطهي ريتونها، كوزهها و ظروف سفالین رنگین و منقوشي است كه از اين ناحیه بهدست آمده است. تزئینات این ظروف یا هندسی، یا نقش جانوران تلفیقی یا تلفیقی از هر دو است. ترکیب نقوش جانوری و هندسی در این ظروف بسیار بدیع و زیباست. سفالینههای سیلک، با نقوش هندسی الهام گرفته شده از طبیعت و یا نقوش حیوانات تجریدی و اغراقآمیز و یا تلفیقی از این دو تزئین شدهاند، اما عمده نقوش به صورت هندسی است.
- در سفالینههای سیلک کوزهها کاملا متقارن هستند که این تقارن، نشانگر استفاده از چرخ سفالگری است؛ محققان دو عامل بسیار مهم دگرگونی سفالگری، یعنی اختراع چرخ سفالگری و بدعت پخت سفال را به ساکنان اولیهی فلات ایران به خصوص ساکنان سیلک نسبت دادهاند.
- در حفاریهای سیلک شاهد قبرهایی هستیم که در آنها ظروف، اسلحه و جواهرات مفرغین همراه با جنازهها دفن شدهاند.
- وجه مشترک نقوش در بیشتر سفالهای به دست آمده از شوش و سیلک، کاربرد تنها یکرنگ (بیشتر سیاه) در ترسیم آنهاست.
- مهمترین ویژگی تپه سیلک، کشف الواح عیلامی است. این الواح گلی دارای علایم و طرحهای مختلف است که از جمله قدیمیترین آثار نگارش در فلات ایران به شمار میرود.
عالیترین و قدیمیترین نمونهای که در زمینهی پیکرهسازی در ایران باستان به دست آمده، دسته چاقویی از جنس استخوان است که از سیلک کاشان کشف شده و مردی را نشان میدهد که لنگ به کمر بسته است.
مارلیک (چراغعلیتپه)
- نمونهی مشخص سفالگری عصر اول آهن، نوعی تلفیق سفالگری و پیکرهسازی در تپه مارلیک است.
- از منطقهی مارلیک مصنوعات ساخته شده از طلا و نقره به دست آمدهاند.
- بیشتر آثار مارلیک از دل قبرها کشف شدهاند. در قبرهای مارلیک (که عمدتا آرامگاه سلاطین و بزرگان این منطقه بوده است) آثاری از جنس مفرغ، طلا، نقره و سفال کشف شده است.
- عمدهی این آثار را جامها، پیالهها و تندیسهای کوچک انسانی و جانوری تشکیل میدهند
.- زیورآلات کشف شدهی مارلیک شامل مهرههایی طلایی و تزئینات چهارحلقهای است.
- گاو کوهاندار از آثار منحصر به فرد این تپه است.
- از این منطقه اشیای فلزی بسیاری بهدست آمده که بههمراه آثار زیویهی کردستان از زیباترین آثار هنری جهان میباشند، و از نمونههای آن میتوان به جام طلای مارلیک در موزة ایران باستان اشاره کرد.
- آثار زرین مارلیک به نوعی پیکره سازی یا برجسته کاری روی طلا به حساب میآید. از معروفترین این آثار میتوان به پیکرة زن نیایشگر اشاره کرد که از طلا ساخته شده است.
- آثار مارلیک مانند آثار سیلک از دل قبرها به دست آمده، اما در تپهی سیلک کمتر به مصنوعاتی از جنس طلا و نقره برمیخوریم. با مقایسه این آثار گمان میرود که اهالی مارلیک متمولتر و مرفهتر از ساکنین سیلک بودهاند.
تپهی حسنلو
- از دیگر مناطق دارای سفال خاکستری میتوان به تپه حسنلو در جنوب غربی دریاچه ارومیه اشاره کرد که به عنوان نمونه شاخص فرهنگ شمال غربی ایران معرفی شده است.
- در بخش جنوبغربی تپه، مجموعهای از چهار ساختمان اصلی با حیاط محصور شده مشخص گردیده که ورودی آن ستوندار است.
- این ساختمانهای ستوندار از پیشگامان راهروها و تالارهای ستوندار دوران بعد از خود از جمله معماری هخامنشیان هستند.
- همهی اشیاء کشف شده در منطقهی حسنلو دارای سبک و شیوهی هنری مستقل و بدون هیچگونه تأثیرپذیری از تمدنهای همجوار است.
- ساکنان اولیهی آن احتمالا اقوام مانایی بودهاند که تمدن درخشانی از عصر خود به یادگار گذاشتهاند.
- مهمترین اثر مکشوفه از این تپه جام طلای منقوش حسنلو است که در موزهی ملی ایران نگهداری میشود.
لرستان
- قديميترين آثار نقاشي درون غارها (ديوارنگارهها)، از منطقهي لرستان در غارهاي دوشه، هومیان، میرملاس و كوهدشت مربوط به بیش از ده هزار سال پیش بهدست آمده است. موضوع این نقاشیها بیشتر صحنههای رزم و شکار است. پروفسور مکبورنی مطالعات مبسوطی در مورد این نقوش انجام داده است. حمید ایزدپناه از محققان بومی نیز در شناساندن این میراث نقش مهمی داشته است.
- مهمترين آثار كشف شده در لرستان مفرغینهها هستند. آثار مفرغي لرستان اكثرا شامل وسايل روزمرهي زندگي هستند، مثل دهنهي اسب، ظروف، آلات جنگي و غیره. مهمترين اشیاء كشف شده نوعي اشیاء كاربردي و تزئیني براي اسب است. اکثر آثار مفرغی لرستان مانند مارلیک از دل قبرها بهدست آمدهاند.
- اکثر آثار بهدست آمده از منطقهی لرستان به نحوی با اسبها مرتبطاند. از مقبرههای مکشوف در لرستان مقدار بسیار زیادی مفرغینهی زیبا و گرانبها کشف شده است که حیوانات موضوع اصلی آنهاست که برخی به صورت موجودات افسانهای و گاهی با ویژگیهای انسانی تصویر شدهاند.
- شهرت لرستان بیشتر بخاطر مفرغینههای زیبای کشف شده از آن است. صنعت مفرغ بین 700 تا 1500 سال پیش از میلاد در لرستان رواج بسیار داشته است.
- در مفرغهای لرستان جانوران به صورت ترکیبات مختلف با چشمهای برجستهی کروی، گوشهای برجسته و اندام کشیده ساخته شدهاند و معمولا به حلقهای منتهی میشوند.
- کثرت تعداد مفرغینههای مربوط به اسب، از جایگاه مهم این حیوان در فرهنگ آن مردم حکایت دارد، تا جایی که عیلامیها اسبهای خود را از لرستان تهیه میکردند.
- در برخی از آثار پیکرههای انسانی با بینیهای نوکتیز و چشم و گوشهای برآمده و صورتی ساده تجسم یافتهاند.
- بر روی اشیای مفرغی لرستان، نقش زروان (خدای زمان)، نقش انار (میوة پارس و نماد برکت) و نقش ماهی (نماد سرزندگی) دیده میشود.
- اشیای مفرغی لرستان کمتر شبیه به طبیعت و بیشتر دارای حالت انتزاعی هستند. این اشیای انتزاعی جانورسان عجیب بیشتر جنبة نمادین دارند. لازم به ذکر است که در سدههای میانه (قرون وسطی) در اروپا بسیاری از اقوام مهاجم تحت تأثیر اشیای مفرغی جانورسان لرستان قرار داشتند.
اصغر محمدی از پیکرهسازان معاصر که هنرمندی نوجو و کمالطلب بود، در کنستروکسیونها و مجسمههای چوبین خود به صورت آگاهانه از آثار مفرغی لرستان و املش الهام گرفته است.
شهر سوخته
- بر اساس یافتههای شهر سوخته با تاریخی در حدود هزاره سوم پ.م، چنین به نظر میرسد که این شهر مهمترین مرکز صنعت مفرغسازی در شرق ایران به شمار میرفته است.
- در این منطقه خانههایی به صورت پلکانی ساخته شده که سطح دیوار آنها با اندودی از گل و مواد آهکی پوشیده میشده است.
- لولههای بزرگ سفالین (تنبوشه) در این خانهها برای آبرسانی وجود داشته است.
- در یکی از جمجمههای مکشوف در این منطقه، نوعی عمل جراحی بر آن دیده میشود.
- وجود اشیای سفالی و لوازم زندگی در گورستان شهر سوخته، بیانگر اعتقاد آنها به جهان پس از مرگ است. صنایعی همچون سنگتراشی، بافندگی، سفالگری، حصیربافی و بازرگانی در شهر سوخته رایج بوده است.
- اولین نمونة چشم مصنوعی، انیمیشن و سوزن از شهر سوخته بهدست آمده است.
تپه سراب کرمانشاه
بیشتر آثار به دست آمده از این منطقه باستانی مربوط به زمان نوسنگی است. اما مهمترین آثار مکشوفه از این منطقه پیکرکهای الهه مادر است که توسط بومیان این سرزمین در هزارههای پیش از میلاد مسیح ساخته شده اند. تعداد قابل توجهی پیکرک حیوانی و انسانی در دست است که مشخصههای ویژهای دارند؛ از جمله مشهورترین آنها ونوس سراب است که از تپه سراب واقع در حوالی کرمانشاه به دست آمده و متعلق به دوره نوسنگی است و نشاندهندهی آشنایی مردم جوامع نوسنگی با هنرهای تجسمی است.
تپه خوروین
این منطقة باستانی در نزدیکی کرج قرار دارد. سفال سیاه و خاکستری این منطقه شهرت فراوان دارد؛ علاوه بر این در خوروین ظرفی شبیه به ظروف معروف یونانی آسکوس یافت شده است. این ظروف شبیه به لنگه کفش است که نوک آن برجسته و تکمههایی دارد که شبیه کفشهای سربازان و افسران پارسی در نقشبرجستههای تخت جمشید است.
گردآورنده: محمدامین طهزاده
