آشنايي با کاروانسراهاي ايران
کلمه کاروانسرا ترکيبي از کاروان (کاربان) به معني گروهي مسافر که گـروهي سفر ميکنند و سراي، به معني خانه و مکان است. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوي است
کاروانسرا محل يا بنايي است که کاروان را در خود جاي ميدهد. پلان کاروانسراها معمولاً مربع يا مستطيل شکل است، با يک ورودي برجسته عظيم و بلند، و بدون نقش، با ديوارهايي که گاهي اوقات بادگيرهايي در انتهاي آن تعبيه شده است.
تحول و گسترش کاروانسراهاي ايران در ادوار مختلف بستگي به وضعيت اجتماعي، اقتصادي، مذهبي و ... داشته است.
اساس معماري کاروانسراهاي ايران، مانند ساير بناها، تابع شيوه، سنت و سبک رايج زمان بوده است.
با اين ترتيب ميتوان پنداشت که کاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان بوده و معماري خاصي نداشته است.
شيوه معماري، محل و منطقه، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است.
در کاروانسراها اتاقهاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته ميشده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودي اصطبلها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان ورودي حياط باز ميشده است.
در دوره صفوي طرح معماري کاروانسراها متنوع شد و علاوه بر کاروانسراهاي چهار ايواني نوع کوهستاني، مدور، هشت ضلعي و کويري بر طبق موقعيت جغرافيائي و مکاني احداث شد.
در دورههاي زنديه، افشاريه و قاجاريه احداث کاروانسراها به شيوه گذشته ادامه پيدا کرد.
از نظر طرح و نقشه کاروانسراهاي دوره ياد شده عموما از نوع چهار ايواني بوده و از لحاظ مصالح ساختماني نيز بر خلاف دوره متقدم که از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است.
آثاري که از کاروانسراهاي کهن بدست آمده نشان ميدهد که اتاقهائي براي نگهبانان، کاروانسرادار يا مامورين ساخته ميشده است. ولي کاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.
در دو طرف دروازه ورودي داخل کاروانسرا نيز معمولا اتاقهائي براي پاسداران و کاروانسرادارساخته مي شده است.
معمولا هر کاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است که گاهي در وسط کاروانسرا در زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.
در بسياري از کاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مکاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است. محل بخاريهاي ديواري يا در اتاقها ساخته ميشده يا در محلهاي سر پوشيده.
در کاروانسراهاي نوع کوهستاني اهميت بخاري به حدي بوده که محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب ميکردهاند.
مصالح ساختماني اصلي بناي کاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است، در بعضي موارد سنگ ها کاملاً استادانه تراش داده ميشده و در برخي اوقات از قطعات کوچک سنگهاي نتراشيده استفاده ميکردند.
بامها اکثراً مسطح و با شيب کم ساخته ميشدند و در قسمتهائي که اتاقهاي بزرگ دارند سقفها شکل قوسي دارند.
آب باران بوسيله ناودانهائي که در روي ديوار خارجي کاروانسرا ساخته ميشد به بيرون از کاروانسرا هدايت ميشد.
در دوره اسلامي، معماري کاروانسراهـا از ديدگاه سبک و تنوع نقشهها به اوج شکوفائـي رسيد و در مسير شهرها و روستا ومعابر کوهستاني و نـواحي کويري، کاروانسرا و رباطهاي برونشهـري و در مراکز اقتصادي و راسته بازارها، با ويژگيهاي متفاوت کاربري احداث شدند.
نمـونـههاي بسيار زيبـا وجالب تـوجه از معماري اين گونه بـناها [در جستوجوي کاروانسرا] که در سرزمين پـهناور إيـران از کرانههايرود ارس تـا سـواحل خليج فارس بـه يـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـري و مـهارت مـعـمـاران، بنـايـان واستادکاراني است که در ادوار مختـلف و با توجه به نيازهاي گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طريق تحول، تکامل، زيبـائي و گسترش کاروانسراها به جان کوشيدند.
انواع کاروانسرا:
کاروانسراها به طور کلي به دو دستهٔ اصلي تقسيم ميشوند:
· کاروانسراهاي درون شهري
· کاروانسراهاي برون شهري
کاروانسراهاي ايران را ميتوان به گروههاي زير تقسيم بندي کرد:
· کاروانسراهاي کاملاً پوشيده منطقه کوهستاني
· کاروانسراهاي کرانههاي پست خليج فارس
· کاروانسراهاي حياط دار مناطق مرکزي ايران
کاروانسراهاي حياط دار به انواع مختلف تقسيم بندي ميشوند:
· کاروانسراهاي مدور
· کاروانسراهاي چند ضلعي حياط دار
· کاروانسراهاي دو ايواني
· کاروانسراها با تالار ستون دار
· کاروانسراهاي چهار ايواني
کاروانسراها با طرح متفرقه