خلاصه درس سوم علوم و فنون ادبی(2)
تشبیه
با این نکات، درس سوم علوم و فنون ادبی (2) را مرور نمایید.
تشبیه چیست؟ «مانند کردن چیزی به چیز دیگر است.»
ارکان / پایههای تشبیهü
مشبه: پدیدهای که قصد داریم آن را به چیز دیگر تشبیه کنیم = پایة اوّل تشبیه
مشبّهبه: پدیدهای که مشبه، به آن تشبیه میشود = پایة دوم تشبیه
وجه شبه: ویژگی مشترک مشبه و مشبّهبه که معمولاً در مشبّهبه قویتر است.
ادات تشبیه: واژههای همچون، مثلِ گویی، چو، چون، بهسانِ، بهکردار، مانند و … که برای بیان شباهت دو پدیده بهکار میروند؛ ادات تشبیه نامیده میشوند.
توّجه: گاهی ادات تشبیه به صورت فعل میآید: چهرة کودک به ماه میماند.
ادات تشبیه
انواع تشبیه از نظر پایههاü
الف) گسترده:
به تشبیههای چهار یا سه پایهای «تشبیه گسترده» میگویند.
ب) تشبیه فشرده:
به تشبیههای دو پایهای (مشبه و مشبّهبه) تشبیه فشرده یا رسا یا بلیغ میگویند.
تشبیه فشرده به دو شکل در سخن نمایان میشود:
الف) تشبیه فشرده به صورت غیر اضافی (به شکل جمله) زلفش، کمند بود
مشبه مشبّهبه
ب) تشبیه فشرده به صورت ترکیب اضافی (اضافة تشبیهی) کمندِ زلف
مشبّهبه مشبه
تشبیه فشرده غیر اضافی | تشبیه فشرده اضافی |
حسد، هنگامی که چهره مینماید آتش است
آب، در استخر همسایه، آینه بود
چهرۀ کودک، گل بود
| آتشِ حسد مشبّهبه مشبه آیینة آب مشبّهبه مشبه گلِ چهره مشبّهبه مشبه |
به جملهی زیر دقت کنید.
حقیقت همچون خورشید، نورافشانی میکند (تشبیه گستردة چهار پایهای)
مشبه ادات تشبیه مشبّهبه وجهشبه
تشبیه بالا را کوچکتر میکنیم:
حقیقت همچون خورشید است (تشبیه گستردة سه پایهای با حذف وجهشبه)
مشبه ادات تشبیه مشبّهبه
حقیقت، خورشیدی است که نورافشانی میکند (تشبیه گسترة سه پایهای با حذف ادات تشبیه)
مشبه مشبّهبه وجهشبه
حقیقت، خورشید است (تشبیه فشردة غیر اضافی)
مشبه مشبّهبه
خورشیدِ حقیقت (تشبیه فشردة اضافی = اضافة تشبیهی)
مشبهبه مشبّه
حالا به جملههای زیر دقّت کنید:
تو، خورشیدی (تشبیه فشردة غیر اضافی)
مشبه مشبّهبه
ای انسان نیکاندیش تو، خورشید ی امّا خودت نمیدانی (تشبیه فشردة غیر اضافی)
مشبّهبه مشبه (تو)
نکته: خورشید، وارد مجلس شد (اینجا با تشبیه یک پایهای مواجه هستیم که دیگر به آن تشبیه نمیگوییم؛ بلکه «استعاره» یا «مجاز» نامیده میشود.)
مثال:واژۀ «ماه» در بیت زیر که استعاره از «معشوق» است: «ماهم این هفته برون رفت و به چشم سالی است / حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است»
مثال:
به پایههای تشبیه در ابیات زیر توجّه کنیم:
به جان میماند از پاکی لب دلبر که من دارم / به مَه میماند از خوبی رخ جانان که من دارم
مشبّهبه ادات وجهشبه مشبه مشبّهبه ادات وجهشبه مشبه
مثالهای ساده دیگر برای یادآوری تشبیه:
دانش مانند گوهر گرانبهاست (تشبیه گستردة چهار پایهای)
دانش مانند گوهر است (تشبیه گستردة سه پایهای، با حذف وجهشبه)
دانش از نظر گرانبهایی، گوهر است (تشبیه گستردة سه پایهای با حذف ادات تشبیه)
دانش، گوهر است (تشبیه فشردة غیر اضافی با حذف ادات و وجهشبه)
گوهر دانش (تشبیه فشردة اضافی = اضافة تشبیهی با حذف ادات و وجهشبه)
حالا به جملههای زیر دقت کنید:
وارد دانشگاه شدم تا گوهر را بهدست آورم (گوهر، استعاره یا مجاز از دانش) بنابراین کوچکترین تشبیه، تشبیه دوپایهای است که به آن «تشبیه فشرده» میگویند.
نکتۀ مهم:
معمولاً در تشبیه فشردۀ اضافی واژة دوم، مشبّه است و واژه اوّل، مشبّهبه:
مانند: مروارید اشک / چینی تنهایی
مشبّهبه مشبه مشبّهبه مشبه
گاهی واژة اول (مضاف) مشبّه میشود:
مانند: لبِ لعل / قد سَروَ
مشبّه مشبهبه مشبه مشبّهبه
پرسش های چهارگزینه ای:
ارکان تشبیه
در همة گزینهها بهجز گزینة … آرایة تشبیه موجود است.
1) روزی که در جام شفق مُل (شراب) کرد خورشید / بر خشکچوب نیزهها گل کرد خورشید
2) خرد را تو روشن بصر کردهای / چراغ هدایت تو بر کردهای
3) دو چشمش بهسان دو نرگس به باغ / مژه تیرگی برده، از پرّ زاغ
4) کار دلم به جان رسد، کارد به استخوان رسد / ناله کنم بگویدم دم مزن و بیان مک
در کدام بیت تشبیه بیشتری به کار رفته است؟
1) گَرَم از دست برخیزد که با دلدار بنشینم / ز جام وصل مِی نوشم ز باغ عیش گل چینم
2) کسی به گردن مقصود دست حلقه کند / که پیش تیر بلاها سپر تواند بود
3) ز دوست گر همه تیغ بلا رسد ای دل / طریق عشق نباشد که رو بگردانی
4) بسی نماند که کشتی عمر غرقه شود / ز موج شوق تو در بحر بیکران فراق
انواع تشبیه از نظر پایه ها
در کدام بیت اضافة تشبیهی بیشتر به چشم میخورد؟
1) چگونه بار کنم بال در هوای وصال / که ریخت مرغ دلم پر در آشیان فراق
2) من که ره بردم به گنج حسن بیپایان دوست / صد گدای همچو خود را بعد ازین قارون کنم
3) عشق من بر گل رخسار تو امروزی نیست / دیرسالی است که من بلبل این بستانم
4) در گوشة ملامت، مستور چون توان بود / تا نرگس تو با ما گوید رموز مستی
ترکیبی
د ر کدام گزینه هر سه آرایة «واجآرایی، جناس و تشبیه» دیده میشود؟
1) روز وصل دوستداران یاد باد / یاد باد آن روزگاران یاد باد
2) نور تویی سور تویی دولت منصور تویی / مرغ کُهِ که طور تویی خسته به منقار مرا
3) ای نفس نوح بیا وی هوس روح بیا / مرهم مجروح بیا صحت بیمار بیا
4) رسم عاشقکشی و شیوة شهرآشوبی / جامهای بود که بر قامت او دوخته بود
گردآورنده: معصومه کریمی