گرمابههاي تاريخي اصفهان همچون حمام علي قلي آقا و حمام شيخبهايي با معماري زيباي دروني و فضاهاي مختلفي مانند استخري براي آبتني، مکاني با سنگ مرمر خاص براي ماساژ دادن کمر، مکانهايي براي استراحت، صرف غذا و نوشيدن گلاب اصفهاني بخشي از تمدن عظيم و دقت بالاي ايرانيان در ساخت هرگونه بنايي را نشان ميدهد.
در اين ميان معماري عجيب برخي حمامهاي اصفهان مانند حمام شيخبهايي سالها همچون معمايي تو در تو ذهن کنجکاو جهانيان را به خود مشغول کرده بود چرا که اين حمام دو راز شگفت با خود داشت؛ يکي اينکه آب اين حمام تنها با يک شمع گرم ميشده و ديگر اينکه اين شمع همواره روشن بوده است.
بنا بر نقلي مشهور زماني که تعدادي محقق انگليسي ميخواستند راز گرم شدن اين حمام به کمک شمع را بفهمند با دستکاري در معماري بنا باعث شدند که شمع حمام نيز با مشکل مواجه شود و از آن زمان ديگر اين شمع روشن نشده است.
* راز حمام شيخبهايي چه بود؟
ساختمان حمام شيخ بهايي مربوط به دوره صفوي - قاجار است و در تاريخ 29 تير 1377 با شمارهٔ ثبت 2063 به عنوان يکي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
اين حمام با استفاده از يک سيستم پيچيده مهندسي به مدت طولاني تنها با يک شمع روشن ميشده است.
درباره چگونگي گرم شدن اين حمام به کمک شمع شايعات فراواني وجود دارد، اما تنها نظريه قابل قبول درباره اين حمام اين است که يک سيستم سفالينه لوله کشي زيرزميني در حد فاصل آبريزگاه مسجد جامع و اين حمام وجود داشته که با روش مکش طبيعي، گازهايي مانند متان و اکسيدهاي گوگردي را به مشعل خزينه حمام هدايت ميکرده و اين گازها به عنوان منبع گرما در مشعل خزينه ميسوخته است.
اين احتمال وجود دارد که اين گازها به طور مستقيم از مواد زايد دفع شده در خود حمام جمع آوري ميشده است.
در جريان مرمت خانه شيخ بهايي که در نزديکي گرمابه قرار دارد در کف زمين تنپوشههاي سفالي و چاههاي مرتبطي پيدا شده که احتمال دارد مربوط به طراحي حمام باشد.
همچنين با مطالعات باستانشناسي در اين منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لولههاي جمع آوري فاضلاب وارد خزينه حمام ميشده است.
در واقع شيخ بهايي طبق محاسباتي دقيقي خزينه حمام را به گونهاي طراحي کرده بود که فاضلاب اين مکان تبديل به گاز متان شود.
همچنين بخشي از لجنهاي ته نشين شده در اين مکان براي توليد بيوگاز مورد استفاده قرار ميگرفت، بدين شکل که شيخ بهايي با محاسباتي حجم لجن مورد نياز براي توليد بيوگاز را مشخص کرده بود و گاز توليد شده به وسيله شعلههايي مخزن آب حمام را گرم ميکرد.
بنابراين آب اين حمام با سيستم «دم و گاز» يعني به کمک گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکيدن روغن عصارخانه شيخ بهايي (عصارخانه محلي براي تهيه روغن از دانههاي روغن بوده است) در مجاورت حمام روشن ميشده است.
* چگونه يک شمع ميتواند يک مخزن آب را گرم کند؟
اما سوال بعدي اين است که چگونه يک شمع ميتواند يک مخزن آب را گرم کند؟
در سالهاي اخير يک مخترع مشهدي پس از 300 سال با شبيه سازي حمام شيخ بهايي به راز اين موضوع پي برد.
علياصغر برهمند، رئيس انجمن مخترعان خراسان رضوي و طراح شبيه سازي حمام شيخ بهايي مدعي شد که منبع آب اين گرمابه از طلا بوده و با توجه به اين که طلا رساناترين فلز انتقال گرما است، با حرارت کم انرژي زيادي توليد و آب منبع گرم ميشده است.
در طرح شبيه سازي شده به علت دسترسي نداشتن به طلا از مس استفاده شده که در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جويي 30 درصدي در مصرف سوخت ميشود.
اين اثر پژوهشي که به تاييد انجمن مخترعان خراسان رضوي رسيده موفق به کسب دو نشان طلاي سوئيس در سال 2006 و مدال طلاي مسکو 2007 شده است.
* حمّام علي قلي آقا و استخري با حوضچه ضدعفوني پا
اين حمام مانند ديگر بناهاي تاريخي ايران داراي معماري با ارزشي دارد و در نوع خود قابل توجه است.
از نکات بسيار با اهميت اين بناي تاريخي قرار گيري آن در دل بافت يک محله با عناصر متفاوت است و لازم به ذکر است که اين حمام تا 50 سال پيش مورد استفاده مردم اصفهان بوده است.
اين حمام داراي فضاهاي تاسيساتي مانند انبار سوخت، گاو رو (محل کشيدن آب از چاه ) و کانالهاي گربهرو (محلهايي به صورت کانال در زير فضاهاي حمام قرار گرفته که ضمن رد شدن تنبوشهها حرارت را نيز به کف حمام منتقل ميکردند) ميشود.
بناي حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضاي چالحوض است.
هر يک از اين دو حمام از دو بخش اصلي سربينه و گرمخانه تشکيل يافته است، به طوري که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه ميتوانستند از آن استفاده کنند.
شکل قاعده سربينه حمام بزرگ، به شکل هشت ضلعي منتظم طراحي شده و در اطراف سربينه سکوهايي طراحي شده که فضاهاي پشت آنها با طاقنماهاي مدور تزئين يافته و همچنين گنبد مياني سربينه بر هشت ستون بزرگ سنگي استوار است.
تزئينات سقف حمام به صورت رسميبندي است و نورگيرهاي سقف به صورت منظم از فضاي اطراف به سمت مرکز سقف به صورت منظم طراحي شدهاند که در مواقع مختلف روز با ايجاد سايه روشن بر زيبائي تزئينات سقف ميافزايد.
آب اين حمام از مادي منشعب از آب زاينده رود تامين ميشده است.
حمام علي قلي آقا داراي تزئينات و نقاشيهايي از سه دوره تاريخي صفوي با تلفيقي از کاشيکاري و آهکبري، نقاشي و کاشيکاري قاجار و نقاشي کوچه بازاري دوره پهلوي است که اين مجموعه تزئينات از جاذبههاي بسيار در خور توجه اين حمام تاريخي است .
از آنجا که اين بنا پس از احداث در دورههاي بعدي نيز مورد استفاده قرار ميگرفته تعميرات و يا الحاقاتي به صورت نادرست در بنا صورت پذيرفته است که در هنگام مرمت تمام آنها اصلاح شده و با لايه برداري بين سه تا پنج لايه پس از رسيدن به اولين لايه تزئينات دورههاي مختلف حمام قابل دسترسي باشد.
اين بنا هم اکنون به صورت موزه در معرض ديد عموم گردشگران قرار گرفته است.
جالب اينجاست که در کنار استخري که افراد پس از استحمام در آن آبتني ميکردند مانند استخرهاي امروزي حوضچه آب آهکي براي ضدعفوني پا وجود داشته که اوج تمدن ايراني را از گذشتههاي دور تاکنون نشان ميدهد.
به گزارش فارس از جمله ديگر حمامهاي معروف ديگر اصفهان ميتوان به حمام شاهزادهها، در بازار صباغان اصفهان، حمام بيگدلي در شمال شرقي ميدان نقش جهان، حمام خواجو در مغرب چهارباغ صدر اصفهان، حمام شيخ لطفالله در ضلع شرقي ميدان نقش جهان، حمام تراشها در نزديکي مسجد جامع عتيق، حمام مشيرالملک و حمام شيرعلي اشاره کرد.
گفتني است در محله خواجوي اصفهان حدود بيست حمام وجود داشته است.
به طور کلي در زمان صفويه 273 باب حمام در اصفهان وجود داشته که بعضي از اين حمامها هنوز داير است و بسياري از آن خراب و متروک شده است.