در روزگاري که هنوز خبري از تلسکوپ و دوربين هاي نجومي نبود، خواجه نصيرالدين طوسي رصدخانه اي را بنا کرد که سال ها به عنوان پيشرفته ترين رصد خانه جهان شناخته مي شد. رصدخانه مراغه که در مجموعه تاريخي افلاک نما براي مطالعات فصلي و نجومي دانشمندان ايراني بنا شد و دستور ساخت آن را هلاکوخان مغول صادر کرده بود.
رصد خانه مراغه، که اين روزها آثار کمي از آن به جا مانده است، يادگاري از دوران طلايي علم و فرهنگ ايران در دنيا به حساب مي آيد که درسال657 بنا شد و در برپايي آن شخصيت هاي بزرگي مثل علامه قطب الدين فخرالدين مراغي، محي الدين مغربي، علي بن محمود نجم الدين الاسـطرلابي و ديگر بزرگان آن روزگار شرکت داشته اند.
بناي اين رصـدخانه 15سال به طول انجاميده است و در اين مدت به فرمان هلاکوخان که عاشق علم و فرهنگ بود، کتاب ها و ابزارهاي علمي و نجومي زيادي در آن جمع شده است. اين مجموعه تا سال 703 هجري يعني تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به کار و آباد بوده ولي بعد از آن به دليل تغيير پايتخت و بي توجهي حکام، رفته رفته تخريب شد. حمدالله مستوفي در يادداشت هاي خود آورده است که اين بنا در سال 720 ويران بوده است. با اين حساب عمر رصدخانه مراغه به يک قرن هم نرسيده است.
ساختمان اصلي اين رصدخانه به شکل برجي استوانهاي ساخته شده است و در ساختمانهاي کناري آن يک کتابخانه و استراحتگاهي براي کارکنان در نظر گرفته شده است. برج مرکزي قطري به اندازه 22 متر دارد و ضخامت ديوار آن به 80 سانتي متر مي رسد. در فضاي داخلي آن هم يک راهرو و 6 اطاق تعبيه شده بود که همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ هاي تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودي برج آجري هم کاشي هاي بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به کار رفته است.
رصدخانه مراغه که اين روزها به عنوان يک اثر تاريخي و جاذبه گردشگري شناخته مي شود، مهم ترين کارکرد را در دنياي نجوم آن روزگار داشته است. به طوري که در اين رصدخانه کتابخانهاي با بيش از 400 هزار جلد کتاب و ابزارهاي اخترشناسي وجود داشته که در نوع خود در دنيا بي نظير است. بد نيست بدانيد که اين رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان نبوده و در دوره خود، شبيه يک سازمان علمي گسترده عمل مي کرد که بيشتر شاخههاي علمي در آن تدريس مي شد.
سال ها بعد، قوبيلاي قاآن امپراطور چين و برادر هلاکو خان کارشناساني براي آموزش و الگو برداري از رصدخانه مراغه به اين شهر فرستاد تا طراحي اوليه اين رصدخانه را کپي برداري کرده و بعد از مراجعت به چين رصدخانه اي با همين الگو بسازند. علاوه بر اين، گفته مي شود که رصدخانه هاي سمرقند، استانبول و هند از روي رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
براي ديدن اين رصدخانه، بايد به شهرستان مراغه در 147کيلومتري جنوب تبريز سري بزنيد و آن را در زير در گنبد سفيد رنگي که براي محافظت از بقاياي آن ساخته شده، ببينيد.