پیچیدگی امر تعلیم و تربیت و نیز دسترسی به حوزهای از معرفت، که ما را علیرغم همهی معضلات در رسالتی که بر دوش داریم، راهبر باشد، نیاز به پژوهشهای علمی دارد.
هرچند تا کنون به دلایل عدیده، تحقیقات در آموزش و پرورش ایران، نتوانسته جایگاه اصلی خود را پیدا کند که شاید یکی از اصلیترین دلایل آن، عدم باور و اعتقاد مدیران به نتایج اینگونه تحقیقات باشد، اما به هر حال نمیتوان بدون استناد به یافتههای تحقیقاتی، پاسخگوی این همه پرسش در نظام تعلیم و تربیت بود. برخی از کشورها با بهرهگیری از نتایج تحقیقات به موفقیتهای زیادی دست یافتهاند و برخی دیگر در ابتدای راه بوده و با مشکلات فراوانی دست به گریبان هستند و بدین جهت ضرورت تحول در اندیشهی مربیان و مسئولان این کشورها، امر مهمی است. ایران نیز به دلیل ساختار عظیم تعلیم و تربیت و جمعیت بالای دانشآموزی، از این قاعده مستثنا نیست.
امروزه توسعه و رشد، یکی از مهمترین مباحثی است که توجه کشورهای در حال توسعه را به خود معطوف داشته است. محدودیت منابع، انرژی و نیروی انسانی کارآمد، رقابت فشردهای میان این کشورها در زمینهی دستیابی به راههایی که بتواند آنان را هر چه سریعتر به سرمنزل مقصود برساند، ایجاد کرده است. برای نیل به هدف مقدس توسعهی «فرهنگ پژوهش در مدارس» به نظر میرسد ابتدا باید در نگرش آموزش و پرورش تغییراتی حاصل شود. بدیهی است که پایه و اساس هر اندیشهای در آموزش و پرورش بستگی به حمایت دستاندرکاران تعلیم و تربیت آن کشور دارد که در ذیل به پارهای از آنها اشاره میشود:
1. نقش نظام آموزشی کشور در توسعهی فرهنگ پژوهش در مدارس:
آموزش و پرورش باید از نظامی پویا برخوردار باشد. به عبارت دیگر، علم و پژوهش در آن نهادینه شده و پژوهش دانشآموزان، جایگاه و موقعیت واقعی خود را در نظام آموزشی بازیابد. اگر چنین شود حس کنجکاوی و اشتیاق به تحصیل در دانشآموزان تقویت میشود و استعدادهای بالقوه به بالفعل تبدیل میشود؛ زیرا به فرمودهی مولای متقیان حضرت علی علیهالسلام: «آموزش در کودکی همچون نقشی بر سنگ، ماندگار است.»
2. نقش معلمان در توسعهی فرهنگ پژوهش در مدارس:
معلمان، نخستین مشعلداران پیشرفت فکری دانشآموزان هستند. معلمان مجرب و با درک و فهم برای پربار کردن هر چه بیشتر درس، در تمام زندگی به دنبال اندیشهها و مطالب تازه هستند. آنان به دانشآموزان میآموزند که چگونه علمی فکر کنند، چگونه منطقی بیندیشند، چگونه مشاهده کنند و چگونه مشاهدات خود را منظم کنند، چگونه حدس بزنند و...
معلمان باید بتوانند فعالیتهای علمی دانشآموزان را برنامهریزی و هدایت کرده و روحیهی تعاون و همفکری را در آنها تقویت کنند. برای نیل به این مهم، معلمان باید خود پژوهشگر باشند و با جان و دل با دانشآموزان، مشارکت و همکاری داشته باشند.
3. نقش خانواده در توسعهی فرهنگ پژوهش در مدارس:
خانواده به عنوان بستری مناسب که میتواند استعدادهای دانشآموزان را شکوفا سازد، همیشه از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. نقش حمایتی والدین، تشویقها و همفکری و مساعدت آنان در انجام پژوهشها میتواند در توسعهی فرهنگ پژوهش در بین دانشآموزان نقش بسزایی داشته باشد. در این راستا میتوان در آغاز سال تحصیلی، از والدین برای حضور در مدرسه دعوت کرد و آنها را در جریان کم و کیف پژوهش قرار داد. کلاسهای آموزش خانواده میتواند محلی باشد برای آموزش جذاب و لذتبخش روشهای تحقیق. از آنجا که برای انجام پژوهش لازم است دانشآموزان در خارج از محیط مدرسه نیز به فعالیت بپردازند، همکاری والدین در این زمینه ضروری است.
4. نقش کتابداران و کتابخانه:
کتابدارانی که نیاز دانشآموزان را بهخوبی درک کرده و همواره به دنبال کتاب جدید هستند و در مواقع لازم با استفاده از شیوههای نوین کتابداری، دانشآموزان را به مطالعه و پژوهش ترغیب میکنند، نقش مهمی در توسعهی فرهنگ پژوهش در مدارس دارند. نظر به اهمیت موضوع لازم است در انتخاب کتابداران دقت لازم صورت بگیرد و متولیان امر با آموزشهای مستمر، آنان را در امر یاری رساندن به دانشآموزان همراهی کنند.
5. نقش تبلیغات:
میتوان در مدارس، نمایشگاهی از پژوهشهای انجامشده برپا کرد و برای اصولیترین پژوهشها، جوایزی در نظر گرفت. در سطح مناطق و سازمانهای آموزش و پرورش، پژوهشهای نمونه در معرض دید عموم قرار گیرد و از دستاندرکاران آن قدردانی شود. به منظور تشویق نونهالان و کودکان، میتوان مسابقهای بین مدارس ابتدایی یا راهنمایی به تفکیک پایههای تحصیلی ترتیب داد و همهی دانشآموزان را به شرکت در آن تشویق و ترغیب کرد. تقدیر و تشکر از والدینی که در امر پژوهش و همکاری با فرزندان تلاش مؤثری داشتهاند میتواند عامل مهمی در گسترش فرهنگ پژوهش در مدرسه باشد. از طریق رادیو و تلویزیون و روزنامههای کثیرالانتشار یا روزنامههای دیواری مدارس، میتوان اولویتهای پژوهشی را اعلام کرد و جدول زمانی و چگونگی انجام پژوهش را آموزش داد.
اگر آموزش و پرورش قصد توسعهی فرهنگ پژوهش در مدارس را دارد باید این فرهنگ را از دورهی ابتدایی شروع کند و در دورههای تحصیلی بالاتر آن را بسط و گسترش دهد.
آموزش و پرورش باید در اولین گام، تغییراتی را در کتابهای درسی اعمال کند تا از این طریق حس کنجکاوی دانشآموزان برانگیخته شود. در برنامهی درسی باید جایی برای پژوهش در نظر گرفته شود و صد البته تنها بر محفوظات تکیه نشود و درصدی نیز به فعالیتهای علمی آنان اختصاص یابد.