گزیده نکات اقتصاد «نهادها و بازارهای مالی؛ پول، بانک و بورس»

گزيده نکات اقتصاد «نهادها و بازارهاي مالي»

بودجه‌بندي در کنکور سراسري سال گذشته (سال 91): يک سؤال از مبحث «پول» / يک سؤال از مبحث «بانک» /  و دو سؤال از مبحث «بورس»

تاريخچه‌ي پول:

1- مبادلات ابتدا به‌صورت کالا با کالا (پاياپاي) انجام مي‌گرفت.

مشکلات مبادله‌ي پاياپاي:

·         عدم تمايل هم‌زمان دو طرف به مبادله

·         نبودن يک معيار سنجش ارزش

·         نبود وسيله‌ي پس‌انداز فردي

2- در مرحله‌ي دوم، گزينش‌ کالايي خاص به‌عنوان وسيله‌ي مبادله در هر منطقه، صورت گرفت (سراسري 84)

(مانند غلات در ايران / صدف در هندوستان / چاي در تبت / پوست سمور در روسيه)

مشکلات اين مرحله:

·         کالاي انتخاب شده به‌عنوان وسيله‌ي مبادله در صورت استفاده نشدن در مدت زمان طولاني فاسد و غيرقابل استفاده مي‌شد.

·         به دليل حجم زياد، کالاها فضاي زيادي را اشغال مي‌کردند.

·         تأمين جا براي محافظت از اين کالاها، هزينه‌ي نگهداري آن‌ها را افزايش مي‌داد و زيان‌ديدگي توليدکنندگان را به همراه داشت.

3-  مرحله‌ي بعد؛ انتخاب برخي از فلزات مانند طلا و نقره به‌عنوان وسيله‌ي مبادله

مزاياي اين مرحله (انتخاب فلزات):

·         اين کالاها فساد ناپذيرند.

·         حجم کمي دارند.

·         حمل و نقل آن‌ها بسيار آسان است.

·         انسان از مشکلات ناشي از به کارگيري کالاها در مبادلات رهايي يافت.

·         اين انتخاب موجب گسترش تجارت در داخل کشورها و بين ملت‌ها شد.

·         فعاليت‌هايي از قبيل دريانوردي و حمل و نقل رونق يافت.

·         باعث تشويق افراد به فعاليت‌هاي مختلف شد.

·         زمينه‌ي اندوخته شدن ثروت‌هاي بزرگ فراهم شد.

مشکلات اين مرحله:‌

1- محدود بودن ميزان طلا و نقره‌ي در دسترس بشر

2- در مبادلات با حجم زياد، پول فلزي وسيله‌ي پرداخت مناسبي نبود.

4- پيدايش پول کاغذي:‌

عده‌اي از تجار در معادلات خود به جاي پرداخت سکه‌هاي فلزي، رسيدي صادر مي‌کردند که بيانگر بدهي آنان بود. اين رسيدها در واقع نخستين اسکناس‌ها بودند و پشتوانه‌ي آن‌ها، طلا و نقره‌اي بود که نزد صرافان و بازرگان نگه‌داري مي‌شد.

مشکلات اين مرحله:

گاهي برخي از صرافان و بازرگانان نمي‌توانستند سکه‌هايي را که طبق رسيد، موظف به پرداخت آن‌ها بودند به صاحبانشان برگردانند، از اين رو در جامعه مشکلاتي به‌وجود مي‌آمد که سبب اختلال در فعاليت‌هاي اقتصادي مي‌شد.

5- پول ثبتي يا تحريري:

در معاملاتي که با چک انجام مي‌شود، پول نقد بين افراد رد و بدل نمي‌‌شود بلکه بانک موجودي حسابي را کاهش و موجودي حساب ديگري را افزايش مي‌دهد. بانک که اعتبار بخشي از پول‌هاي صاحبان سپرده پول جديد (پول تحريري يا ثبتي) خلق مي‌کند. (سراسري 85)

نقدينگي:

سه مورد زير را خوب به خاطر بسپارسد:

سپرده‌هاي غير ديداري + سپرد‌ه‌هاي ديداري + اسکناس‌ها و مسکوکات موجود در دست مردم = ميزان نقدينگي

سپرده‌هاي ديداري + اسکناس‌ها و مسکوکات موجود در دست مردم = حجم پول

سپرده‌هاي غير ديداري + حجم پول = ميزان نقدينگي

وظايف پول:

1- وسيله‌ي پرداخت در مبادلات: نقش اصلي در مبادلات، تسهيل مبادله است.

2- وسيله‌ي سنجش ارزش: اين عمل پول، کار خريد و فروش کالاهاي مختلف را آسان مي‌کند.

3- وسيله‌ي پس‌انداز و حفظ ارزش: افراد پول‌هايي را که نزد خود پس‌انداز کرده‌اند، به عنوان وسيله‌ي حفظ ارزش در زمان لازم مورد استفاده قرار مي‌دهند.

4- وسيله‌ي پرداخت‌هاي آتي: خريداري اقساطي و رد و بدل کردن حواله‌هاي بانکي از همين نوع‌اند.

قدرت خريد پول:

سطح عمومي قيمت‌ها  قدرت خريد پول

حجم پول نسبت به توليد  قدرت خريد پول

تورم:

دلايل ايجاد تورم:‌

1- نابرابري عرضه و تقاضاي کل (فزوني تقاضا بر عرضه)

تورم

سياست‌هاي پولي:

سياست‌هايي که دولت از طريق بانک مرکزي براي کنترل پول و حفظ ارزش آن اعمال مي‌کند، «سياست‌هاي پولي» مي‌گويند.

دو نوع سياست پولي داريم:‌

1- سياست پولي انقباضي (کاهش حجم پول در گردش): زماني‌که اقتصاد کشور دچار تورم شده است، اين سياست به کار گرفته مي‌‌شود.

روش‌هاي اعمال اين سياست:

·          افزايش نرخ سپرده‌هاي قانوني

·           افزايش نرخ تنزيل مجدد

·          سياست بازار باز (فروش اوراق مشارکت)

2- سياست پولي انبساطي (افزايش پول در گردش): اگر در جامعه‌اي اقتصاد دچار رکود باشد، بيکاري به شکلي گسترده رواج پيدا کند، اين سياست به کار گرفته مي‌شود.

روش‌هاي اعمال اين سياست:

·          پايين آوردن نسبت ذخاير قانوني

·           پايين آوردن نرخ تنزيل مجدد

·           خريد اوراق مشارکت در دست مردم

بانک:

ابتدا در تمدن اسلامي قرن سوم تا هشتم هجري و سپس در اروپا در قرون شانزدهم و هفدهم ميلادي، مؤسسات بازرگاني و مالي روي کار آمدند که کار اصلي آن‌ها حفظ و تأمين امنيت پول تجار بود.

اين مؤسسات ابتدا «صرافي» و سپس «بانک» ناميده شدند.

مديران اين موسسات با گذشت زمان متوجه‌ي دو نکته‌ي مهم شدند:

1- در هيچ زماني سپرده گذاران تمامي پول خود را از صندوق مؤسسه خارج نمي‌کنند، بنابراين فقط درصدي از کل موجودي براي پاسخ‌گويي به صاحبان سپرده کافي است.

2- هم زمان با مراجعه‌ي تعدادي از افراد به مؤسسه براي دريافت پول خود، عده‌اي نيز براي واريز کردن پول به حسابشان مراجعه مي‌کنند و در نتيجه هيچ‌گاه موجودي صندوق به صفر نمي‌رسد.

در نتيجه مؤسسات مالي پول‌هاي راکد را به تجار متقاضي وام مي‌دادند و در مقابل، مبالغي اضافه بر وام دريافت مي‌کردند و اين گونه مؤسسات (بانک‌ها) علاوه بر خدمات نقل و انتقال و محافظت از پول، به اعطاي وام و تأمين اعتبار نيز پرداختند.

اسناد اعتباري:

برخي از اسنادي که در بانک‌ها جريان دارند عبارت‌اند از: چک، سفته، برات و اوراق قرضه.

اين اسناد با توجه به زمان بازپرداختشان در 3 گروه طبقه‌بندي مي‌شوند:

1- اسناد اعتباري ديداري(چک): به محض رويت بانک قابل پرداختند. مانند چک يا پول تحريري

2- اسناد اعتباري کوتاه مدت: زمان بازپرداخت اين دسته از اسناد يک سال يا کم‌تر است. مانند سفته

3- اسناد اعتباري بلند مدت: بازپرداخت اين اسناد،‌اغلب بيش از يک سال طول مي‌کشد. مانند اوراق مشارکت (در بانکداري اسلامي) و اوراق قرضه (در بانکداري غيراسلامي)

فعاليت‌هاي مختلف بانک‌ها:

1- عمليات بانکداري: تخصيص يا توزيع اعتبارات از مهم‌ترين خدمات بانک‌ها محسوب مي‌شود و بر دو نوع است:

الف- تخصيص اعتباري کوتاه مدت: مانند عمليات تنزيل

ب- تخصيص اعتباري بلند مدت: اين نوع اعتبار به دليل اين که دريافت کنندگان معمولاً آن را در زمينه‌هاي توليدي يا بازرگاني به کار مي‌گيرند، اهميت زيادي دارد.

2- عمليات مالي: خريد اوراق مشارکت صادر شده از سوي دولت توسط بانک‌هاي تخصصي به منظور کسب سود و فروش آن‌ها توسط بانک‌ها به مبلغي بيش از مبلغ خريد به سپرده‌گذاران خود.

3- خريد و فروش ارز

ساير خدمات بانکي در صفحه‌ي 135 کتاب درسي تيتروار آورده شده است، آن‌ها را دقت بخوانيد.

نظام بانکي بدون ربا:

طريق کسب درآمد براي بانک‌هاي اسلامي:‌

1- به طور مستقيم: از طريق سرمايه‌گذاري مستقيم در طرح‌هاي توليدي و عمراني

2- به طور غيرمستقيم: تحت يازده عقد اسلامي مجاز (اين عقود در کتاب درسي در صفحه‌هاي 136 و 137 به تفضيل آورده شده‌اند.) به اشخاص تسهيلات مالي اعطا مي‌کنند و به طور غيرمستقيم در سرمايه‌گذاري‌ها شرکت مي‌جويند.

بانک مرکزي:

ميزان موفقيت بانک‌ها به‌خصوص بانک‌هاي تجاري به موارد زير بستگي دارد:

·         ميزان خدمات

·         تعداد مشتريان

·         ميزان سپرده‌هاي مردم نزد بانک

اما افزايش بي‌رويه و عدم کنترل اعطاي وام و تسهيلات از جانب بانک‌ها، در اقتصاد کشور آثار مخربي بر جاي مي‌گذارد.

وظيفه بانک مرکزي در صفحه‌ي 138 کتاب به اختصار توضيح داده شده است. مطالعه‌ي دقيق متن کتاب درسي توصيه مي‌شود.

بورس:

بورس کالا

·         در آن کالا يا کالاهاي معيني مورد معامله قرار مي‌‌گيرند.

·         اين بازارها به نام کالايي که در آن‌ها معامله مي‌شود، نام‌گذاري مي‌شوند.

·         بيش‌تر کالاهاي واسطه‌اي و مواد خام مورد معامله قرار مي‌گيرند.

اوراق بهادار:

اين اوراق به سه دسته‌ي کلي تقسيم مي‌شوند.

1-     اوراق سهام:  ورقه‌ي قابل معامله‌اي است که نشان‌دهنده‌ي مالکيت دارنده‌ي آن در شرکت سهامي است.

2-     اسناد خزانه:

·         اوراق بهادار کوتاه‌مدت

·         توسط دولت صادر مي‌شوند.

·         سررسيد اين اسناد سه ماهه، شش ماهه و يک ساله است.

·         کوپن بهره ندارند.

·         در زمان فروش، دولت آن‌ها را ارزان‌تر از مبلغ اسمي به خريداران مي‌فروشد.

·         در زمان سررسيد، خريدار همان مبلغ اسمي را دريافت خواهد کرد.

·         بدون خطر (بدون ريسک) هستند.

3-     اوراق مشارکت:

·         توسط دولت، شهرداري‌ها و شرکت‌هاي دولتي و خصوصي به منظور تأمين اعتبار طرح‌هاي عمراني منتشر مي‌شوند.

·         تهيه‌ي دستورالعمل اجرايي و مقررات ناظر در انتشار اين اوراق، بر عهده‌ي بانک مرکزي است.

·         براي تأمين بخشي از منابع مالي مورد نياز طرح‌هاي سودآور توليدي و خدماتي (به‌جز امور بازرگاني) منتشر مي‌شوند.

·         در چار چوب عقد مشارکت مدني، توسط سازمان مجري منتشر مي‌شوند.

·         در هر ورقه، ميزان مشارکت دارنده‌ي آن مشخص شده است.

تفاوت اوراق مشارکت و اوراق قرضه:

در اوراق مشارکت، وجوه دريافتي حتماً ‌بايد در طرح‌هاي مشخص توليدي، عمراني يا خدماتي به کار گرفته شود. اما در اوراق قرضه براي وام‌گيرنده محدوديت خاصي وجود ندارد.

تأثير بورس بر اقتصاد جامعه :

موفق باشيد

سارا شريفي؛ کارشناس ارشد اقتصاد