گزیده نکات تاریخ ادبیات 2 «عصر صائب و خواجه رشیدالدین»

گزيده نکات درس تاريخ ادبيات (2)

عصر خواجه رشيدالدين:

وضع عمومي شعر و ادبيات در اين عصر:

ü      با توجه به حمله‌ي مغولان، کتاب‌هاي بسياري در زمينه‌ي «تاريخ» تأليف شد.

ü      مغولان و تيموريان (به‌ويژه شخص تيمور) به ثبت و ضبط وقايع و گشورگشايي‌هاي خود علاقه داشتند.

ü      استفاده از واژه‌هاي «ترکي» ره به افزايش بود.

ü      تأثير زبان عربي بيش‌از زبان ترکي بود و با مهاجرت علماي شيعه‌ي عثماني به مقر دولت شيعي صفوي ايران در اصفهان، موجي از عربي‌مآبي پديد آمد.

مهم‌ترين آثار عصر خواجه رشيدالدين:

از اقدامات خواجه رشيدالدين: تأسيس مجموعه‌ي علمي – فرهنگي «ربع رشيدي» در  «تبريز»

عصر صائب:

وضع عمومي شعر و ادب در اين عصر:

ü      مهاجرت شاعران ايراني به هند؛ به دلايل زير:

فارسي زبان رسمي هندي‌ها بود. / فرمانروايان، شاعران اين منطقه را تشويق مي‌کردند. / بي‌مهري پادشاهان صفوي نسبت به شاعران

ü      قالب عمده‌ي شعر: غزل

ü      موضوع شعر: سخن دل؛ عشق و لوازم مربوط به آن

ü      خود شاعر و تمنيات او مورد توجه است. (برخلاف عصر مولانا و حافظ)

ويژگي‌هاي کلي شعر در عصر صائب:

v     حس‌آميزي

v     تشخيص (جان‌بخشي به اشياي بي‌جان)

v     ضرب‌المثل و تشبيه تمثيل

v     زبان و الفاظ محاوره

v     توجه به تجربيات ساده‌ي روزمره

v     نوعي حکمت و استدلال عاميانه

v     خيال‌پردازي‌هاي غريب و بي‌سابقه

وحشي بافقي:

نام اصلي: شمس‌الدين محمد (يا کمال‌الدين) / نامي که او خود براي خويش برگزيد: وحشي (البته علت اين انتخاب را نمي‌دانيم!) / مشهور به: شاعر سوز و گداز

آثار وحشي:

1. مثنوي خلد برين

2. مثنوي ناظر و منظور

(وحشي هر دو مثنوي خود را بر طريقه‌ي «نظامي» سروده است.

3. قصايدي در مدح شاه تهماسب و حکام يزد

4. مثنوي ناتمام «فرهاد و شيرين» که وصال شيرازي آن را تمام کرده است.

نکته: شهرت وحشي به غزليات اوست.

محتشم کاشاني:

نام اصلي: کمال‌الدين / مشهور به: پدر مرثيه‌سرايي /

آثار محتشم:

1. مرثيه‌ي دوازده‌بند: ترکيب‌بندي درباره‌ي واقعه‌ي کربلا با مطلع زير:

باز اين چه شورش است که در خلق عالم است / باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

نکته: اين مرثيه، طولاني‌ترين ترکيب‌بند عاشورايي در ادب فارسي است که بيش از 4000 بيت دارد.

اين مرثيه مورد تقليد افراد زير قرار گرفته است:

ü      صباحي بيدگلي

ü      وصال شيرازي

ü      ميرزا محمود فدايي مازندراني

2. جلاليه: مجموعه‌ي غزليات با زمينه‌ي عشق

کليم همداني:

نام اصلي: ميرزا ابوطالب / شهرت: طالب، طالبا، کاشاني / لقب: خلاق‌المعاني ثاني

(خلاق‌المعاني اول، کمال‌الدين اسماعيل است.)

ü      در عهد جهانگير به هند رفت.

ü      نزد شاه جهان، لقب ملک‌الشعرايي يافت. (همين‌جا يادتون باشه که صائب تبريزي لقب ملک‌الشعرايي خودش رو از شاه عباس گرفت!)

ü      علت شهرت کليم: غزليات وي

ü      ابداع معاني و خيال‌هاي رنگين

ü      استفاده از زبان محاوره، زبان غزل او را به افق خيال عامه نزديک کرده است.

ü      ذکر نام حرفه‌ها و گل‌ها و گياهان، شعر او را ميان اقران متمايز ساخته است.

اثر: مثنوي فتوحات شاه جهاني

صائب تبريزي:

نام اصلي: ميرزا محمدعلي /  شهرت: صائب، صائبا / معروف به: شهسوار ميدان خيال / در مکاني موسوم به «قبر آقا» مدفون است.

ü      در خدمت شاه عباس دوم عنوان ملک‌الشعرايي يافت. (يادتون که نرفته؟ کليم همداني در نزد شاه جهان و در هند، عنوان ملک‌الشعرايي يافت.)

آثار صائب:

1. مثنوي قندهارنامه

2. مثنوي محمود و اياز

 3. قصايدي: در مدح شاهان و منقبت امامان شيعه

4.  غزلياتي: آميخته از عرفان و حکمت (شاهکار صائب، غزل‌هاي اوست.)

مجموع ابياتش را تا دويست‌هزار بيت نوشته‌اند!

ويژگي‌هاي شعر صائب:

ü      علت دشواري شعر او: تازگي مضامين و قصايدش

ü      خداوندگار مضمون‌هاي تازه است و در اين زمينه هيچ‌گاه به تنگنا نمي‌افتد.

عبدالقادر بيدل دهلوي:

نام اصلي: عبدالقادر / تخلص: بيدل

آثار بيدل:

 1. آثار منثور: نکات و مراسلات

2. آثار منظوم: مثنوي‌هاي عرفات و محيط اعظم

شهرت بيدل مديون «ديوان اشعار» اوست.

ويژگي‌هاي شعر بيدل:

ü      خيال‌بندي، نازک‌انديشي و کاربرد مضمون‌هاي بديع و دور از ذهن

ü      غزل و مثنوي او رنگ تند عرفاني و کمي رنگ فلسفي دارد.

ü      ويژگي عمده‌‌ي شعر بيدل: مضمون‌هاي پيچيده / استعارات خيال‌انگيز /  وجود ابهام و تحليل رمزآميز

نکته‌ي مهم:

صائب: پهلوان شاعران سبک هندي در داخل ايران

بيدل: شهسوار سخن پارسي در قلمرو اين زبان در خارج از ايران

نويسندگان:

نيلوفر حيدرپور؛ رتبه‌ي 5 کنکور سراسري سال 91

زهرا نعمتي؛ مسئول توليد آزمون‌هاي انساني