بسم الله الرحمن الرحیم
تاریخ دوازدهم – درس نهم ؛ نهضت ملی شدن صنعت نفت – مطابق با آزمون 20 اسفند 1400
تهیه شده توسط: آرمین عبدالحسینی ، رتبه 29 کنکور 1400 ، دانشجوی رشته حقوق دانشگاه تهران
تاریخچه کشف و استخراج نفت در ایران
* در اوایل قرن 20 م در ایران منابع نفت کشف شد و اکنون ایران سومین رتبه ذخایر نفت جهان را دارد.
* در زمان مظفرالدین شاه ، امتیاز کشف و استخراج نفت و گاز ایران به مدت 60 سال به یک سرمایه دار انگلیسی به نام دارسی واگذار شد.
* اولین چاه نفت در مسجد سلیمان حفر و به دنبال آن شرکت نفت پارس و انگلیس تشکیل شد.
* خرید 51 درصد سهام شرکت نفت پارس و انگلیس توسط دولت انگلستان باعث دستیابی به حق نظارت کامل بر کشف و استخراج نفت برای انگلستان شد.
* رضا شاه قرارداد نفتی دارسی را یک جانبه لغو کرد و قرارداد جدید نفتی دیگری را امضا کرد.
* در قرارداد جدید رضاشاه ، سهم ایران اندکی افزایش یافت و مناطق تحت قرارداد به جنوب کشور محدود شد اما 30 سال بر مدت قرارداد افزوده شد.
اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران پس از شهریور 1320
اقدامات متفقین: (شوروی ، انگلستان ، آمریکا)
- برکناری و تبعید رضاشاه
- به دست گرفتن کنترل مستقیم راه های اصلی خلیج فارس به مرزهای شوروی و حفاظت از تاسیسات نفت جنوب
- بازداشت شخصیت های ایرانی طرفدار دولت های محور
- تعهد مبنی بر تامین آذوقه و غله مورد نیاز مردم ایران
اقدامات محمدرضا شاه برای تحکیم جایگاهش:
* در مجلس شورای ملی سوگند خورد که طبق قانون اساسی فقط سلطنت کند نه حکومت.
* املاک تصرف شده توسط پدرش را به دولت واگذار کرد تا آن ها را به صاحبان شان بازگرداند.
* به مراجع تقلید اطمینان داد که حجاب را محدود یا ممنوع نکند.
زمینه های ملی شدن صنعت نفت
1. سیاست موازنه منفی
* رقابت آمریکا و شوروی برای کسب امتیاز استخراج نفت در مناطق خارج از محدوده قرارداد انگلستان
* با تصویب طرح دکتر محمد مصدق توسط مجلس شورای ملی ، دولت از مذاکره و انعقاد قرارداد با کشورهای خارجی در خصوص نفت ایران بدون تایید و تصویب مجلس منع شد.
* مصوبه دکتر محمد مصدق در حکم سیاست موازنه منفی بود.
+ موازنه منفی: ایستادگی در برابر امتیازخواهی دولت های سلطه جو
+ موازنه مثبت: تسلیم شدن در برابر قدرت های بزرگ و اعطای امتیاز به آن ها
احمد قوام طی موافقت نامه ای تصمیم گرفت امتیاز نفت شمال را به شوروی واگذار کند تا این کشور نیروهایش را از ایران خارج کند ولی مجلس شورای ملی این موافقت نامه را رد کرد و واگذاری هرگونه امتیاز استخراج نفت و مشتقات آن به خارجی ها را نیز ممنوع کرد.
2. اعتراض به قرارداد نفت جنوب
مجلس با واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی مخالفت کرد و دولت را مکلف ساخت که حقوق ملت ایران در موضوع نفت جنوب را پیگیری کند و به قرارداد نفت ایران – انگلیس ، اعتراض کردند.
3. جلوگیری از تصویب قرارداد الحاقی
طی مذاکراتی که میان نماینده دولت ایران و نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس با هدف بازنگری در قرارداد نفت جنوب و تامین منافع ایران صورت گرفت ، قرارداد الحاقی تدوین و امضا شد که به قرارداد الحاقی گس – گلشاییان معروف است و معاهده نفتی 1312 هـ . ش را اندکی تعدیل کرد اما باز هم تامین کننده حقوق و منافع کشور و ملت نبود بنابراین مجلس شانزدهم به رهبری دکتر محمد مصدق از تصویب قرارداد الحاقی جلوگیری کردند.
دلایل جلوگیری مجلس از تصویب قرارداد الحاقی گس – گلشاییان
* نادیده گرفتن حقوق مادی ملت ایران
* نقض حاکمیت و استقلال کشور
* مشروعیت دادن به تسلط بیگانگان بر منابع و صنعت نفت
مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت
نمایندگان مخالف با قرارداد الحاقی گس – گلشاییان ، طرح ملی شدن صنعت نفت را مطرح کردند که با حمایت آیت الله کاشانی رو به رو شد. سپهبد حاج علی رزم آرا در مقام نخست وزیری با ملی شدن صنعت نفت مخالفت کرد.
تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت
با ترور حاج علی رزم آرا توسط خلیل طهماسبی از اعضای جمعیت فداییان اسلام ، قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در مجلس شورای ملی و مجلس سنا به تصویب رسید.
نخست وزیر دکتر محمد مصدق
این جریان با حمایت گسترده افکار عمومی ، اتحاد و همکاری تنگاتنگ نیروهای ملی و مذهبی و پشتیبانی قاطع آیت الله کاشانی صورت گرفت. مهندس مهدی بازرگان از سوی دکتر محمد مصدق به خوزستان اعزام شد تا مراکز و تاسیسات نفتی ایران را از حوزه اختیار شرکت نفت پارس – انگلیس خارج سازد.
اقدامات انگلستان برای ممانعت از ملی شدن صنعت نفت
* تحریک کارگران صنعت نفت به اعتصاب گسترده از طریق منع شرکت نفت ایران و انگلیس از پرداخت فوق العاده دستمزد آنان
* فرستادن کشتی های جنگی خود به خلیج فارس و بنادر ایران و تهدید نظامی
* طرح شکایت از ایران در مجامع بین المللی
* تهدید اقتصادی ایران با تعطیلی شعب بانک انگلیس و خارج کردن سرمایه های شرکت نفت و تحریم خرید نفت
دکتر محمد مصدق برای مقابله با تهدیدها و تحریم های اقتصادی انگلستان ، سیاست اقتصاد بدون نفت را انجام داد و دولت ایران از انگلیس خواستار پرداخت بدهی های شرکت نفت و خسارت های ناشی از تاخیر شد که با پرداخت نکردن انگلستان ، رابطه سیاسی ایران با لندن قطع شد.
قیام 30 تیر 1331
با درخواست دکتر محمد مصدق از شاه برای در اختیار گرفتن وزارت جنگ و فرماندهی ارتش به منظور کاستن از نفوذ و قدرت دربار و مقابله با کارشکنی ها در امور کشور ، شاه با این درخواست مخالفت کرده و در نتیجه دکتر محمد مصدق از سمت نخست وزیری استعفا داد و احمد قوام از طرف شاه به عنوان نخست وزیر انتخاب شد.
مخالفت و تهدید آیت اله کاشانی در مورد نخست وزیری قوام موجب قیام مردم در 30 تیر 1331 شد که با سرکوب نیروهای نظامی و انتظامی رو به رو شدند. در نتیجه این قیام ، احمد قوام استعفا داد و دکتر مصدق به سمت خود بازگشت.
پس از این قیام دکتر مصدق ، وزارت جنگ و فرماندهی ارتش و نیروهای مسلح ایران را بر عهده گرفت و شاه را از ارتباط مستقیم با سفرای خارجی منع کرد.
کودتای 28 مرداد 1332
این کودتا در نتیجه توافق انگلستان و آمریکا برای سرنگونی دولت دکتر مصدق ، برنامه ریزی شد.
شاه با متقاعد شدن توسط اشرف پهلوی و ژنرال نورمن شوراتسکف آمریکایی ، طرح کودتا را پذیرفت.
پس از موفقیت در کودتا ، سرلشکر زاهدی نخست وزیر ایران شد و اعلام حکومت نظامی کرد.
دکتر محمد مصدق و تعدادی از یاران و همکارانش دستگیر شدند.
تولید و فروش نفت ایران به کنسرسیومی از شرکت های نفتی انگلیسی ، آمریکایی ، هلندی و فرانسوی به مدت 25 سال و پرداخت نیمی از سود خالص فروش به ایران ، واگذار شد.
ادامه مبارزات پس از کودتای 28 مرداد 1332
نهضت مقاومت ملی توسط شخصیت های ملی و مذهبی تشکیل شد.
این نهضت به مخالفت با قرارداد جدید نفتی برخاست و منجر به اخراج بسیاری از آن ها از دانشگاه شد.
اعتراض دانشجویان دانشگاه تهران به برقراری روابط سیاسی مجدد با انگلستان و سفر ریچارد نیکسون ، معاون رئیس جمهوری آمریکا به ایران موجب شهادت سه تن از دانشجویان دانشگاه تهران گردید. (16 آذر 1332)
برای رزرو مشاوره و رفع اشکال درسی و شرکت در کلاس های کنکوری با مشاوران سایت برترها بر روی لینک زیر کلیک کنید یا با شماره تماس 0216463 داخلی1174(حیدریان) تماس بگیرید.
مطالب مرتبط:
