تمدن های ایران باستان ‏

در باستان شناسي و تاريخ عصر پيش از اختراع خط توسط بشر دوران ما قبل تاريخ و پس از آن دوره تاريخي خوانده مي شود و بر همين اساس ما نيز تمدنهاي موجود در ايران را به دو دسته تمدنهاي ماقبل تاريخ و تمدنهاي تاريخي تقسيم مي کنيم .

 

مقدمه

هنگامي که صحبت از ايران مي شود سرزميني در غرب و جنوب غربي قاره پهناور آسيا را متصور مي شويم که از شمال شرق به رودخانه جيحون ، از شمال به درياچه خزر ، از شمال غرب به کوههاي قفقاز و آسياي صغير ، از غرب به منطقه حاصلخيز ميانرودان ( يا بين النهرين که همان ناحيه تمدن پرور بين دو رود دجله و فرات است )، از شرق به وادي هند و رود سند و از جنوب به خليج پارس و درياي ايران يا همان درياي سيستان محدود گرديده است . اين سرزمين در ادوار مختلف تاريخي خاستگاه تمدن ها و فرهنگهاي غني بشري بوده ، مطالعات و پژوهش هاي تاريخي انبوهي را معطوف به خود ساخته است .

در باستان شناسي و تاريخ عصر پيش از اختراع خط توسط بشر دوران ما قبل تاريخ و پس از آن دوره تاريخي خوانده مي شود و بر همين اساس ما نيز تمدنهاي موجود در ايران را به دو دسته تمدنهاي ماقبل تاريخ و تمدنهاي تاريخي تقسيم مي کنيم .

تمدنهاي ماقبل تاريخ

به درستي نمي توان کهن ترين تمدن شکل گرفته در ايران را شناسايي نمود . مطالعات باستان شناسي در ايران هماره خبر از کشف تمدنهاي کهن تري در اين سرزمين مي دهند . دکتر رضا مستوفي باستان شناس برجسته ايراني معتقد است تبري که در حفاري هاي باستان شناسي در شمال غرب ايران يافت شده يکصد و بيست و چهار هزار سال قدمت دارد و تيغه سنگي و دسته چوبي آن حکايت از وجود يکي از ابتدايي ترين اشکال حيات بشري در اين مرز و بوم مي کند . کهن ترين تنديس يافت شده از پيکر بشر استخوان تراشيده اي به شکل انسان است که در اطراف کاشان کشف شده و متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد مسيح است که گويا از آن به عنوان دسته يک چاقوي سنگي استفاده مي شده است .

شناخته شده ترين تمدن هاي ما قبل تاريخ در ايران عبارتند از :

1- تمدن سيلک

اين تمدن يکي از غني ترين تمدن هاي يافت شده در ايران است که بر روي تپه اي در نزديکي شهر کاشان واقع در حاشيه کوير بنا نهاده شده است . در سال ۱۳۱۴ عکسهاي هوايي با ارزشي از مناطق مختلف ايران گرفته شد که گيرشمن باستان شناس معروف در ۱۳۱۶ بر اساس آن مطالعات ارزنده اي در ارتباط با اين تمدن انجام داد .

تپه سيلک در نزديکي کاشان

نمونه هايي از سفالهاي بدست آمده در سيلک

2- تمدن مارليک

اين تمدن در تپه چراغعلي در رودبار گيلان امروزي شکل گرفته و به لحاظ آپار باستاني يافت شده در آن به مانند تمدن سيلک از غناي بالايي برخوردار است .

آثار باستاني بدست آمده از تمدن مارليک

3- تمدن هاي ديگر ما قبل تاريخ

سيلک و مارليک عمده ترين تمدنهاي ماقبل تاريخي در ايران هستند . تمدن هاي بسيار ديگري نيز در اين سرزمين وجود داشته که از معروفترين آنها مي توان به تمدن حصار در نزديکي دامغان ، تمدن گيان در نزديکي نهاوند و تمدن شوش در خوزستان اشاره کرد .

تمدنهاي تاريخي

اين تمدن ها همان گونه که گفته شد متعلق به دوران پس از پيدايش خط مي باشند که بسياري از آنها تا بعد از ورود آريايي ها به ايران به حيات خود ادامه مي دادند .

1- عيلام

عيلامي ها يکي از پر رونق ترين تمدنهاي تاريخي ايران تا پيش از ورود آريايي ها به ايران را دارا بودند . ايشان نه از نژاد آريايي و نه سامي اند . قلمرو زندگي ايشان قسمتهايي از خوزستان ، فارس ، ايلام و کردستان کنوني بوده است نظام سياسي عيلامي ها به گونه اي است که نمي توان آن را امپراتوري ناميد . به هر روي با ورود آريايي ها به ايران اين تمدن به تدريج در معرض انقراض قرار گرفت و ميراث خود را به آريا ها سپرد .

2- کاسيها

قدمت اين تمدن به بيش از سه هزار و پانصد سال پيش مي رسد کاسيها در دامنه ها و دره هاي رشته کوههاي زاگرس سکني داشتند ، خداي بزرگ ايشان کاشو نام داشت و از آنجا که در قبرستان مردگان ايشان خنجر و پيکانهاي زيادي يافت شده مي توان گفت قومي جنگجو بوده اند . آنان توانستند شش قرن بر بابل حکمراني کنند و شيوه رام کردن اسب را به مردم بين النهرين بياموزند . کاسپين نام ديگر درياچه خزر از نام اين قوم گرفته شده است .

3- اورارتو ها

يکي از اقوامي بودند که تمدن درخشاني را در ارمنستان کنوني شکل دادند . اين تمدن به لحاظ کشاورزي بسيار غني بوده است . ابداع قنات را به آنان نسبت مي دهند . اورارتو ها در فاصله قرون نهم تا هفتم پيش از ميلاد دولتي تشکيل دادند که کوه آرارات در ميانه آن قرار دارد و نام اين کوه از واژه اورارتو اقتباس شده است .

4- آشور و آکد

اين دو تمدن در عراق کنوني قرار داشتند . آشور در غرب ايران و آکد در جنوب غربي . آشوريها قومي جنگجو و خونريز بودند و تمدن ايشان تا پس از مهاجرت آريايي ها به ايران ادامه داشت اما سر انجام همانگونه که در بخش هاي بعدي گفته خواهد شد ماد ها آنان را سرنگون ساختند .

5- تمدن هاي ديگر تاريخي

پيش از ورود آريايي ها به ايران تمدن هاي ديگري نيز در ايران قرار داشت که قيد نام و مختصات ايشان خود کتابيست ، ما در اينجا به آوردن نام بعضي از آنها بسنده مي کنيم : تمدن گوتيها  در خوزستان و پشتکوه ، تمدن مانا ها در شمال ايران ، آمارد ها که نام آمل از آنان و تپوريها که نام طبرستان از ايشان گرفته شده و در حاشيه جنوبي درياچه خزر مي زيستند و اقوام متمدن و نيمه متمدن ديگر پراکنده در فلات ايران
.