برای مشاهده فیلم معرفی مهندسی شیمی کلیک کنید
نويسنده :الهه شهبازي - کارشناسي ارشد مهندسي شيمي
رشته مهندسي شيمي
آيا تصور ميکنيد که مهندسي شيمي؛ يعني حفظ فرمولهاي ريز و درشت و کار در آزمايشگاههاي شيمي؟ آيا فکر ميکنيد که دانشجويان اين رشته بايد شيفته علم شيمي باشند؟ اصلاً هيچ فکر کردهايد که چرا فقط داوطلبان گروه رياضي و فني ميتوانند وارد اين رشته شوند؟ آيا ميدانيد که مهندسي شيمي زائيده ضرورت و نياز صنعت مکانيک، الکترونيک و عمران است؟ براي مثال به مرور زمان صنعت به مهندس مکانيکي احتياج پيدا کرد که از تحولات و فرآيندهاي شيميايي اطلاع داشته باشد و بتواند دستگاههايي را طراحي کند که در آنها فرآيندهاي شيميايي اتفاق ميافتد.در نتيجه شروع به تربيت مهندسين مکانيکي کرد که بيش از معمول تحصيل کردگان اين رشته از علم شيمي مطلع باشند. و اين دسته از متخصصان، همان مهندسين شيمي هستند.اين رشته با 9 گرايش صنايع غذايي، صنايع شيميايي معدني، صنايع گاز، صنايع پتروشيمي، صنايع پليمر، صنايع پالايش، طراحي فرآيندهاي صنايع نفت، بهرهبرداري از منابع نفت و شيميايي سلولزي؛ يکي از رشتههاي گسترده دانشگاهي است.در ايران آموزش رشته مهندسي شيمي همزمان با تاسيس دانشگاه تهران در 1313 ه. ش به طور رسمي شروع شد و در حال حاضر در ايران بيش از 25 دانشکده دولتي مهندسي شيمي به تربيت دانشجويان در مقاطع مختلف تحصيلي اشتغال دارند.
شرح مختصري در مورد هر يک از گرايشها در زير ارائه ميشود:
گرايش صنايع پتروشيمي :
وظيفه مهندسي پتروشيمي، طراحي دستگاهها و فرآيند توليد مواد مختلف از جمله کودهاي شيميايي، شويندهها، فرآوردههاي پليمري (مواد اوليه پلاستيکها، لاستيکها و الياف مصنوعي) و مواد شيميايي (اسيدها، حلالها) از نفت و برشهاي نفتي است. دروس تخصصي دانشجويان اين رشته بيشتر در مورد کاتاليزورهاي صنعتي است که در رآکتورها به کار ميرود.
گرايش صنايع گاز :
عمق چاهي که براي استخراج گاز زده ميشود، قطر لولهاي که گاز را از چاه به پالايشگاه يا از پالايشگاه به شبکههاي شهري منتقل ميکند، نحوه انتقال گاز از چاه به پالايشگاه، نحوه گرفتن گازCO2 از اين ماده (براي جلوگيري از خورده شدن لولهها)، نحوه شيرين کردن گاز ترش ( گاز اوليهاي که از چاه استخراج ميشود و قابل مصارف شهري و ... نيست) همه در حيطه فعاليت يک مهندس شيمي گرايش گاز قرار دارد.
گرايش صنايع پليمر:
اين گرايش تا سال 1362 يکي از گرايشهاي مهندسي شيمي بود، اما در حال حاضر به عنوان يک رشته مستقل با دو گرايش صنايع پليمري و تکنولوژي و علوم رنگ در دانشگاهها و مراکز آموزش عالي ارائه ميشود. البته هنوز در تعداد محدودي از دانشگاههاي کشور، مهندسي پليمر يکي از گرايشهاي مهندسي شيمي است و دانشجويان اين گرايش نهايتاً در يکي از زمينههاي پليمر مثل فرايند شکلدهي پليمر يا طراحي واحدهاي صنعتي توليد پليمر تبحر پيدا ميکنند.
گرايش شيميايي سلولزي :
يک مهندس شيمي گرايش شيميايي سلولزي در زمينه تبديل چوب به کاغذ تخصص دارد. به همين دليل نيز محل تحصيل دانشجويان اين رشته در دانشکده فني پرديس 3 واقع در استان گيلان ـ رضوانشهر (چوکا) ميباشد. قسمت عمده چوب از سلولز تشکيل شده است. همچنين ضايعات کشاورزي مثل پوست برنج، سبوس برنج و ضايعات برگ درختان داراي مقادير قابل توجهي سلولز است که اين ضايعات در بسياري از نقاط به عنوان يک عنصر مزاحم سوزانده شده و باعث آلودگي محيط زيست ميشود.
گرايش صنايع غذايي :
يکي از کاربردهاي مهندسي شيمي در توليد مواد غذايي و بخشهاي صنايع غذايي مانند ميکروبيولوژي غذا، شيمي غذا و کنترل کيفي صنايع غذايي است. براي مثال در سوپرمارکتها و فروشگاهها، مواد غذايي بيشتر به حالت کنسرو وجود دارد که تهيه اين کنسروها با حفظ اصول ايمني و بهداشتي نياز به يکسري محاسبات دارد که اين محاسبات توسط يک مهندس شيمي صنايع غذايي انجام ميگيرد. همچنين طراحي دستگاههايي که فرآيند خشک کردن را انجام ميدهند مثل غذاهاي بچه که به صورت پودر تهيه ميشود و طراحي دستگاههاي استريليزه، پاستوريزه و منجمدکننده برعهده متخصصين همين رشته است.
گرايش پالايش :
گرايش پالايش به طراحي پالايشگاهها باز ميگردد. يعني دانشجوي اين گرايش، شيوه طراحي دستگاههايي مثل برجهاي تقطير، دستگاههاي جداکننده مايعات از مايعات و گازها از مايعات را ميآموزد؛ دستگاههايي که مشتقات ئيدروکربني مثل بنزين و گازوئيل و مواد سنگينتر مثل قير و شويندهها را از نفت خام جدا ساخته و به دست ميآورد.
گرايش بهرهبرداري از منابع نفت :
مهندس بهرهبرداري از منابع نفت مهندسي است که راهها و روشهاي بهرهبرداري بهينه از مخازن نفت را ارائه ميدهد. در واقع يک مهندس بهرهبرداري از نفت با توجه به نوع مخزن نفت تعيين ميکند که به ياري کدام يک از روشهاي موجود؛ تزريق گاز، تزريق آب، تزريق مواد پليمري يا ازدياد حرارت ميتوان نفت را راحتتر و مقرون به صرفهتر بهرهبرداري کرد. امروزه اکثر مخازن نفت کشور ما دچار افت فشار شدهاند. به همين دليل نفت به صورت طبيعي به سطح زمين نميرسد و در نتيجه حضور مهندسين بهرهبرداري از منابع نفت، يک ضرورت اجتنابناپذير است.
گرايش طراحي فرآيندهاي صنايع نفت:
فرآيند يعني عملکرد يا روش و طريقي که بتوان به ياري آن مادهاي را از حالتي به حالت ديگر تغيير شکل داد و منظور از مهندس طراحي فرآيندهاي صنايع نفت يعني فردي که روش اين تغيير و تحول را طراحي کند. چون براي تبديل يک ماده از حالت اوليه به حالتي خاص لازم است که دستگاههايي طراحي شده و محاسباتي انجام بگيرد تا بتوان به نتيجه مطلوب دست يافت. طراحي صنايعي که بطور مستقيم يا غير مستقيم وابسته به نفت خام يا فرآوردههاي پالايشگاه يا صنايع پتروشيمي است به مهندس شيمي گرايش طراحي فرآيندها مربوط ميشود. يک مهندس شيمي گرايش طراحي فرآيندهاي صنايع نفت، واکنشهاي خاصي را از شيميستها ميگيرد و با توجه به شرايط محيطي، اقتصادي و ... بهترين روش توليد مواد شيميايي و خالصسازي آنها را پيدا کرده و پياده ميکند.
آينده شغلي، بازار کار، درآمد:
دکتر بهروز ميثمي استاد مهندسي شيمي دانشگاه تهران در مورد فرصتهاي شغلي مهندسي شيمي گرايش صنايع غذايي ميگويد:
«فارغالتحصيل اين رشته علاوه بر کار در صنايع شيميايي مختلف بطور اختصاصي ميتواند در کارخانههاي توليد مواد غذايي مانند روغن، قند و کنسروسازي فعاليت کند و يا در کارخانههاي داروسازي براي توليد آنزيمها و آنتيبيوتيکها فعاليت داشته باشد.»
دکتر رحمتي استاد مهندسي شيمي دانشگاه تهران نيز ميگويد:
«بازار کار مهندس شيمي نسبت به رشتههاي ديگر نسبتا بهتر است، چون يک مهندس شيمي قابليتهاي بسياري دارد و ميتواند در شرکت نفت، شرکت گاز ، شرکت پتروشيمي، وزارت نيرو (طراحي نيروگاهها) و کارخانههاي ساخت لاستيک، پلاستيک، روغن ماشين ، توليد مواد دارويي ، غذايي ، بهداشتي و همچنين شرکتهاي تصفيه آب و فاضلاب فعاليت بکند.»
تواناييهاي مورد نياز و قابل توصيه :
يک دانشجوي مهندسي شيمي در درجه اول بايد در دروس رياضي قوي باشد و دو درس فيزيک و شيمي در مراحل بعدي قرار دارد.
دکتر موسويان استاد مهندسي شيمي دانشگاه تهران در همين زمينه ميگويد:
«فردي که رشته مهندسي شيمي را انتخاب ميکند بايد در رياضيات و فيزيک قوي باشد. البته در اين رشته، درس شيمي نيز اهميت دارد اما رياضيات و فيزيک از اهميت بيشتري برخوردار است. همچنين داوطلبان آزمون سراسري بايد بدانند که رشته مهندسي شيمي رشته آساني نيست، پس اگر داوطلبي به تحقيق و مطالعه مستمر علاقه زيادي ندارد، بهتر است که وارد اين رشته نشود.»
رشتههاي مشابه و نزديک به اين رشته:
بيشتر دروس مهندسي شيمي با رشتههاي مهندسي ديگر، بخصوص مهندسي مکانيک گرايش حرارت و سيالات مشترک است.
نکات تکميلي :
دکتر موسويان استاد مهندسي شيمي دانشگاه تهران در معرفي اين رشته ميگويد:
«رشته مهندسي شيمي نسبت به رشتههاي مهندسي ديگر جديد است، چرا که اين رشته زاييده ضرورت و نياز صنعت مکانيک، الکترونيک و عمران ميباشد.
«عنوان کامل اين رشته، مهندسي صنايع شيمي است. يعني همانطور که ما مهندسيني در صنايع الکترونيک و مکانيک داريم، در صنايع شيمي نيز داريم. اما به مرور کلمه صنعت از عنوان يک رشته حذف شده و به همين دليل داوطلبان آزمون سراسري فکر ميکنند که مهندسي شيمي شبيه به رشته شيمي است. در حاليکه نسبت بين مهندسي شيمي و شيمي مثل نسبت بين مهندسي برق و فيزيک ميباشد.»
دکتر رحمتي يکي ديگر از اساتيد مهندسي شيمي اين دانشگاه نيز ميگويد:
«تفاوت عمده مهندسي شيمي با شيمي در اين است که مهندس کارش طراحي است در حالي که شيميستها با کارهاي آزمايشگاهي روبرو هستند. البته در اين رشته دروس شيمي نيز وجود دارد اما شباهت اين رشته به ساير رشتههاي مهندسي ، بخصوص مهندسي مکانيک گرايش حرارت و سيالات بييشتر از شباهت اين رشته به شيمي است. در حقيقت يک مهندس شيمي به عنوان حد واسط بين آزمايشگاه و مصرفکننده، از اطلاعات شيميستها استفاده کرده و مواد شيميايي را به توليد صنعتي ميرساند.»
معصومه فرخنده دانشجوي کارشناسي ارشد مهندسي شيمي دانشگاه تهران نيز ميگويد:
«براي يک شيميست تنها توليد ماده مهم است؛ اين که وقتي دو ماده با هم ترکيب ميشود، چه مادهاي به وجود ميآيد. اما يک مهندس شيمي به طراحي دستگاههايي ميپردازد که ماده فوق را به کيفيت بالايي ميرساند.»