گاهی اوقات در درس فنون ادبی به سوالاتی برخورد میکنیم با این عنوان که "هماهنگی وزن و محتوا در همه ابیات رعایت شده به جز....."
حال با توجه به چالش خیلی از دانش آموزان در پاسخ گویی به همچین سوالاتی شایسته دیدم مطلبی کوتاه درباره آن بنویسم امید اینکه برای دوستان گل کنکوری مفید فایده واقع شود.
در مواجه با همچین سوالاتی نیاز است که چند نکته را رعایت کنیم:
1) بیت را درست بخوانیم و مفهوم کلی آن را درست بفهمیم.
2) هنگام خواندن بیت به وزن برخاسته از آن توجه کنیم(دقت کنید که لازم نیست بیت را بلند بخوانید و صرفا تشخیص حالت وزن کافی است. فقط درک کنید که با خواندن آن حس شادی القا میشود یا غم و سوز؟)
3) حال گام 1 و2 را ادغام و کرده بیت را بسنجیم (یعنی چک کنیم که محتوا به وزن بخورد. مثلا اگر وزن بیت شاد و طرب انگیز است و شاعر در همین قالب آمده و از سوز و فراق معشوقش میگوید یعنی یک جای کار شاعر ما دارد می لنگد!)
مثلا این بیت مولوی را ببینید : داغ تو دارد این دلم/ جای دگر نمیشود
(خب همانطور که می بینید وزن بیت مفتعلن/مفاعلن می باشد که این وزن حس شادی و طرب را منتقل میکند و درواقع میشود با آن دست زد!)
حال به محتوای بیت دقت کنید : شاعر دارد میگوید دلم داغ نبود تورا دارد(منظور معشوقه اوست) و دلم جای دیگری نمیتواند برود چون در سوز توست.
همانطور که میبینید محتوای بیت سوگوار بودن شاعر در غم هجران معشوقه اش است در حالیکه وزنی که برای بیان این مطلب از آن استفاده کرده حس شادی و طرب را به خواننده منتقل میکند.
پس در این بیت مولانا تناسب وزن و محتوا وجود ندارد.
حال بیت دیگری از خود مولانا ببینیم که اتفاقا اینجا تناسب وزن و محتوا رعایت شده :
مرده بدم/زنده شدم/گریه بدم/خنده شدم
دولت عشق آمد و من/دولت پاینده شدم
( وزن این بیت مفتعلن/مفتعلن میباشد که وزنی شاد و طرب انگیز است و با مفهوم بیت هم همخوانی کامل داردو همانطور که میبینیم شاعر خوشحال است چون وعده وصال معشوقش به او رسیده)
چند نکته جهت راحت تر پاسخ دادن به این گونه سوالات :
1) اگر تشخیص وزن بیت برایتان مشکل است. آن را تقطیع کنید. "معمولا" بیت هایی که در تقطیع آن ها هجای کوتاه بیشتر است وزن شاد و طرب انگیز دارند.
-U-Uو مفاعلن-UU-مثل مفتعلن :
2) بیت هایی که بر وزن مستفعلن هستند حاوی مضامین غم و اندوه اند.
بارز ترین مثالش که در کتاب درسی هم هست بیتی است از سعدی علیه الرحمه که می فرماید: ای ساربان آهسته ران کارام جانم می رود/آن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود.
شاعر در این بیت از غم هجران معشوقش در سوز و گداز است و وزن بیت هم منتقل کننده سوز شاعر می باشد.
یک نمونه تست باهم ببینیم :
هماهنگی وزن و محتوا در همه ابیات رعایت شده است به جز....
1-آخر گیتی است نشانی بدانک // دفتر دل ها ز وفا پاک شد
2-یکی آخته نیغ زرین ز بر // یکی سر بر آورده سیمین سپر
3- لطف الهی بکند کار خویش// مژده رحمت برساند سروش
4- در دیر مغان آمد یارم قدحی در دست// مست از می و میخواران از نرگس مستش مست
تحلیل تست: پاسخ صحیح گزینه1 است
در گزینه1 تناسب وزن و محتوا وجود ندارد. چراکه شاعر دارد از بی وفایی ها گله میکند و این مفهوم را در یک قالب شاد و طر انگیز بیان کرده!
وزن بیت:مفتعلن/مفتعلن/فاعلن می باشد که وزنی شاد است.
تهیه کننده: سیده سمیرا معروف
رتبه168 کنکور انسانی99/ دانشجوی حقوق دانشگاه خوارزمی تهران
