نخست وزیران اواخر قاجار تا پایان دوره‌ی پهلوی دوم

نخست وزیران اواخر قاجار تا پایان دوره‌ی پهلوی دوم (به ترتیب ذکر در کتاب درسی):

1-سید ضیاء الدین طباطبایی:

• مدیر روزنامه­‌ی رعد و مدافع قرارداد 1919 وثوق الدوله

• بعد از كودتاي سیاه سوم اسفند 1299 احمد شاه تحت فشار انگلیسی ها او را به نخست وزیری منصوب نمود.

• او به فاصله­‌ی کوتاهی از این مقام استعفا کرد و به اروپا رفت.

2-رضاخان:

• بعد از کودتای سوم اسفند 1299 به وزارت جنگ منصوب شد و تا 1302 در این مقام باقی ماند و روز به روز به قدرت خود افزود.

• سرانجام شاه و مجلس به نخست وزیری او رضایت دادند.

• در سال 1304 ماده واحده ای به صورت طرح در مجلس مطرح شد که در آن خلع قاجاریه از سلطنت و سپردن حکومت موقت به رضاخان خواسته شده بود.

• با رای مثبت اکثر نمایندگان مجلس (به جز مدرس و مصدق) به این طرح، انتخابات مجلس موسسان(که تشکیل آن در طرح برای تغییر چند ماده از قانون اساسی و روشن کردن تکلیف قطعی سلطنت پیش بینی شده بود) برگزار شد و بعد از 6 روز بحث رضاخان را به پادشاهی برگزید و حکومت را در خانواده او موروثی اعلام کرد.

3-علی منصور (دوره اول نخست وزیری):

• نخست‌وزير رضاشاه

1. در 5 شهریور 1320 بعد از  فرمان ترک مقاومت به کلیه نیروهای نظامی ایران، نیروهای انگلیس و شوروی از جنوب و شمال به پیشروی پرداختند و به هم پیوستند و کابینه­‌‌ی او سقوط کرد.

• (منصور دو دوره نخست‌وزیر شد که دوره‌­ی دوم نخست وزیری او در زمان محمدرضاشاه بود).

4-محمدعلی فروغی(ذکاءالملک):

• بعد از سقوط کابینه­‌ی علی منصور به نخست وزیری رسید.

• در دوره‌­ی نخست وزیری او در 25 شهریور 1320 نیروهای شوروی و انگلستان به سوی تهران حرکت کرده و رضا شاه را مجبور به استعفا نمودند و محمدرضا پسرش را به سلطنت رساندند.

• (فروغی اولين نخست وزیر رضاشاه هم بوده و مراسم تاجگذاری رضاشاه را برگزار کرده که در کتاب از دوره‌­ی اول نخست وزیری او سخنی به میان نیامده است. همچنین کتاب درسی از اشاره به دوره دیگر نخست وزیری او که به عنوان اولین نخست وزیر محمدرضا شاه بود نیز خودداری کرده است).

5-احمد قوام(دوره اول نخست وزیری):

نخست وزیر ایران در پایان جنگ جهانی دوم – وی در پی عدم خروج نیروهای نظامی شوروی از خاک ایران علی رغم پایان جنگ، به مسکو سفر کرد و با استالین مذاکره کرد. در پی این مذاکرات نظامیان  روسی خاک ايران را ترک کردند. (قوام یک دوره 5 روزه دیگر نیز به دنبال استعفای مصدق به نخست وزیری رسید.)

6-علی منصور(دوره دوم نخست وزیری):

• نخست وزیر محمدرضا شاه

• او در این دوره قرارداد الحاقی نفت را به مجلس شورای ملی برد تا موافقت نمایندگان را برای تصویب آن جلب کند. مجلس از تصویب آن امتناع کرد و منصور استعفا کرد.

7-سپهبد رزم آرا:

• به دلیل تهدید نمایندگانی که خواهان لغو همه­‌ی قراردادهای نفتی و ملی شدن صنعت نفت بودند، این فرد نظامی برای نخست وزیری انتخاب شد.

• ترور رزم آرا بوسیله­‌ی خلیل طهماسبی از نیروهای فداییان اسلام در 16 اسفندماه 1329

8- دکتر محمد مصدق(دوره اول نخست وزیری):

• دوره اول از 12 اردیبهشت 1330 تا 25 تیر 1331: حمایت آیت­الله کاشانی و وحدت نیروهای ملی مذهبی

• رای دادگاه بین المللی لاهه در موضوع نفت به نفع ایران در پی تلاش های مصدق

• برگزاری انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی

9-احمد قوام (دوره دوم نخست وزیری):

در پی استعفای مصدق از نخست وزیری در پی رد درخواست او توسط محمدرضا شاه مبنی بر کنترل وزارت جنگ و ارتش توسط مصدق(25 تیر 1331)، شاه استعفای او را قبول کرد و احمد قوام را به نخست وزیری منصوب نمود این حرکت باعث اعتراض گسترده آیت الله کاشانی و مردم شد.

10-دکتر محمد مصدق(دوره دوم نخست وزیری):

• دوره دوم از 30 تیر 1331 تا 28 مرداد 1332: با موضع گیری قاطع آیت الله کاشانی مردم تهران و چند شهر دیگر در 30 تیر 1331 به خیابان ها ریختند و خواستار برکناری قوام شدند.

• قوام ابتدا دستور تیراندازی به مردم را داد ولی در ادامه استعفا کرد.

• مصدق دوباره نخست وزیر شد و اختیار وزارت جنگ و نیروهای مسلح را نیز بر عهده گرفت.

• اما اندکی بعد از به ثمر رسیدن قیام نهضت گرفتار تفرقه شد تا اینکه طی دو مرحله کودتا توسط آمریکایی ها با کمک انگلیسی ها و درباریان(25 مرداد 1328 ناموفق و 28 مرداد 1328 موفق) دولت مصدق سقوط کرد.

11-منوچهر اقبال:

• از 1336 تا 1339 نخست وزیر بود.

• از دوستان مورد اعتماد شاه

• در دوره او به تقلید از آمریکا دو حزب سیاسی جدید ایجاد شد.حزب ملیون به رهبری اقبال و حزب مردم به رهبری اسدالله علم)

12-جعفر شریف امامی(دوره اول نخست وزیری):

• با استعفای اقبال در شهریور 1339 به نخست وزیری رسید.

• در دوره‌­ی او در راهپیمایی اعتراض فرهنگیان در تهران دکتر خانعلی توسط پلیس کشته شد که این واقعه به بحران سیاسی انجامید.

• در پی درخواست اجرای سیاست های اصلاحی توسط کندی از ایران و مشروط کردن کمک مالی به ایران به انجام این برنامه ها، شاه با استعفای او موافقت کرد.

13-علی امینی:

• شاه بعد از شریف امامی برای مقابله با بحران داخلی و هماهنگی با آمریکا  او را به نخست وزیری منصوب کرد چون مورد حمایت آمریکا بود.

• درخواست او از شاه مبنی بر منحل کردن مجلس برای جلوگیری از مخالفت نمایندگان زمین دار با اصلاحات

• انحلال مجلس به فرمان شاه در 19 اردیبهشت 1340

• انجام اصلاحات ارضی و ایجاد فضای باز سیاسی به توصیه آمریکا توسط امینی

• از سر گرفته شدن فعالیت احزاب و گروه ها خصوصا در مدارس و دانشگاه ها

• سرانجام تظاهرات دانشجویان در بهمن 1340 بهانه را برای برکناری امینی به دست شاه داد.

14 –اسدالله علم:

• بعد از امینی به دستور شاه نخست وزیر شد.

• در ادامه­‌ی اصلاحات، لایحه اصلاح قانون انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی را در دستور کار دولت قرار داد که با اعتراضات پیگیر امام خمینی لغو شد (7 آذر 1341)

• تصویب اصول 6 گانه­‌ی انقلاب سفید در دولت علم و همه‌­پرسی اصول شش گانه در 6 بهمن 1341 با سرکوب قیام مردم تهران و قم به رهبری امام

• فاجعه فیضیه و تحریم تقیه از سوی امام خمینی

• دستگیری امام در 15 خرداد 1342 و به دنبال آن قیام 15 خرداد

• آزادکردن امام در پی اعتراضات مردم (16 فروردین 1343)

• اعتراض امام به کاپیتولاسیون(4 آبان 1343) و دستگیری و تبعید امام به ترکیه

15- حسنعلی منصور:

بعد ازعلم به نخست وزیری رسید و بعد از حدود یک سال توسط محمد بخارایی از اعضای هیئت­‌های موتلفه اسلامی ترور شد.(1 بهمن 1343 – در کتاب درسی واقعه ترور منصور بعد از ذکر نخست وزیری هویدا در دوره تبعید امام ذکر شده است اما حسنعلی منصور قبل از هویدا نخست وزیر بوده است).

16-امیرعباس هویدا:

• بهایی مسلک و مطیع شاه

• در دوره­‌ی تبعید امام که شاه با برگزاری جشن های مکرر به دنبال تایید و تثبیت نظام بود، هویدا مجری فعالیت های سیاسی شاه بود.

17-جمشید آموزگار:

• با رئیس جمهور شدن جیمی کارتر در آمریکا (1355 شمسی) و شعارهای دفاع از حقوق بشر او، آموزگار جانشین هویدا شد و مامور به انتقاد از گذشته و ایجاد فضای باز سیاسی شد.

• مرگ مشکوک دکتر شریعتی و حاج مصطفی خمینی فرزند امام

• انتشار مقاله توهین آمیز به امام در روزنامه اطلاعات و به دنبال ان قیام مردم قم(19 دی 1356) و بعد تبریز(29 بهمن 1356) که توسط رژیم سرکوب شد

• قیام دیگر شهرها(فروردین 1357) و مجبور شدن اموزگار به برقراری حکومت نظامی در اصفهان(مرداد 1357) و در نتیجه شاه او را برکنار کرد.

18-جعفر شریف امامی(دوره دوم نخست وزیری):

• بعد از برکناری آموزگار شاه او را با شعار آشتی ملی به نخست وزیری منصوب کرد

• ادامه مخالفت امام و تظاهرات مردم – قیام 17 شهریور 1357 و فاجعه سینما رکس آبادان

• هجرت امام خمینی از عراق به فرانسه(آبان 1357)

• سرکوب تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان در دانشگاه تهران(13 آبان 1357)

19-ارتشبد ازهاری:

رئیس ستاد ارتش بود که یک روز بعد از فاجعه 13 آبان به نخست وزیری منصوب شد تا با برقراری حکومت نظامی و ایجاد رعب و وحشت جریان انقلاب را کند کند.

20-شاپور بختیار:

• دولت آمریکا با مشاهده تظاهرات گسترده عاشورا و تاسوعای مردم ایران فهمید که دولت نظامی ازهاری نتیجه ای ندارد.

• محمدرضا شاه به دستور آمریکا برای جلوگیری از ایجاد حکومت اسلامی، بختیار را که قبلا از اعضای جبهه ملی بود مامور تشکیل کابینه کرد.
  

• این دسیسه هم با هوشیاری امام ناکام ماند.

نويسنده: فرهاد علي‌نژاد (رتبه‌ي 5 منطقه‌ي 2 كنكور سراسري 95)