اصول کلی اسامی اوزان عروضی (بحر)

اصول کلی اسامی اوزان عروضی (بحر)

نام اوزان عروضی یا به تعبیری بحور عروضی یکی از چالش‌های همه‌گیر برای دانش‌آموزان علوم انسانی است.

به‌طور میانگین 1 سؤال از این مبحث (که در پاورقی‌های درس 7 به آن اشاره شده است) در کنکورهای چندین سال اخیر مطرح می‌شود. البته در دو سال گذشته سوالات این بخش به‌گونه‌ای بوده است که نیاز به تسلط کامل بر اسامی اوزان نداشتند امّا با توجه به رویه‌ی کنکور سراسری، مطالعه و یادگیری این بخش مهم و الزامی است.

در این درس‌نامه مفاهیم این مبحث را طی 6 اصل کلی مرور می‌کنیم:

کلمه‌ی دوم (گاهاً سوم) این اسامی مبین تعداد ارکان است که با توجه به بیت مشخص می‌شود. (لذا مصراع مبنای شمارش نیست.)

اگر بیت 8 رکن داشته باشد: مثمن

اگر بیت 6 رکن داشته باشد: مسدس

اگر بیت 4 رکن داشته باشد: مربع (این مورد نادر است.)

از این اصل می‌توانید برای حذف گزینه استفاده کنید. بیتی که هشت رکن دارد نمی‌تواند هیچ نامی که در آن کلمه‌ی مسدس، قید شده، داشته باشد.

حذف یک یا دو یا سه هجا از آخر رکن پایانی هر وزن باعث می‌شود تا اوزان جدیدی پدید بیاید که با وزن اصلی هم گروه هستند. مثلاً مفاعیلن پس از حذف یک هجا از پایان به فعولن و پس از حذف دو هجا به فعل تبدیل می‌شود. اگر رکن پایانی کامل بود و هیچ هجایی از آن حذف نشد، «سالم» است و در غیر این صورت «محذوف».

«مکفوف» جایی است که مفاعیل در وزن داشته باشیم. این مورد یک استثنا دارد و آن هم زمانی است که مفاعیل به‌خاطر این‌که رکن پایانی است و هجای پایان مصراع هم همیشه بلند است به مفاعیلن تبدیل شده است. (اشاره به وزن مفعول فاعلات مفاعیلن)

«منسرح» در جایی استفاده می‌شود که «مفتعلن فا» در وزن داشته باشیم.

هرگاه پس از مفعول:

هجای بلند بیاید: مضارع اخرب

هجای کوتاه بیاید: هزج اخرب

حال با توجه به این اصول، مسائل ذیل را حل می‌کنیم:

1- نام وزن عروضی «بلبل با درخت گل گوید چیست در دلت / این دم در میان بنه نیست کسی تویی و ما» چیست؟

وزن بیت: مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

اولاً این بیت 8 رکن دارد پس مثمن است. گزینه‌های مسدس را حذف می‌کنیم.

ثانیاً: مفتعلن مفاعلن: رجز مخبون + مفتعلن= رجز مطوی

در نتیجه : رجز مثمن مطوی مخبون

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2- کدام بیت در بحر «مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف» سروده شده است؟

اولاً بیت باید دارای 8 رکن باشد.

ثانیاً مضارع اخرب= «مفعول فا» (اصل 6)

ثالثاً محذوف به معنای این است که رکن آخر نمی‌تواند 4 تایی باشد.

رابعاً «مکفوف» در جایی استفاده می‌شود که «مفاعیل» در بیت داشته باشیم.

با توجه به این چهار نکته می‌توانیم گزینه‌های نادرست را کنار بگذاریم.

نويسنده: نسرين حق‌پرست (مسئول درس ادبيات فارسي سال چهارم انساني)