آیا گیرندههای حس نورون هستند؟!
تهیه و تنظیم: هوشمند تاجدینی
گیرنده های حس سلول هایی تمایز یافته هستند که محرک را شناسایی و اثر آن را به پیام عصبی تبدیل می کنند. درباره ی این جملهی کتاب میتوان جویا شد که اگر همهی گیرندههای حس سلول عصبی بودند چرا کتاب به جای کلمهی سلول کلمهی نورون را نیاورده است که در صورت صحت این ادعا منطقیتر به نظر می آمد که در جهت بیان روشنتر از کلی گویی اجتناب کند. نکتهی دوم در تعریف گیرندهی حس توجه به دو خاصیت ویژهی دستگاه عصبی شامل تأثیرپذیری از محرک خارجی و ایجاد جریان عصبی را می طلبد و این سؤال پیش می آید که آیا این خواص بین گیرنده ی حس و دستگاه عصبی خواص مشترکی هستند؟! پس چرا به این خواص ویژه گفته اند؟! بگذارید در اینجا گریزی بزنیم به خاصیت ویژه ی دیگر دستگاه عصبی که انتقال پیام از یک واحد عصبی به یک واحد دیگر است! معلوم می شود که واحد اولی عصبی است و واحد دیگر نه لزوماً. با ((ویژه)) بودن این خاصیت مشکلی ندارم!! فقط دوست دارم در راستای همین تعریف به تعریف دیگری از کتاب بپردازیم. همان طور که می دانید انتقال پیام عصبی در سیناپس ها اتفاق می افتد. حالا به این جمله دقت کنید: ((در یک سیناپس نورون انتقال دهنده، نورون پیش سیناپسی و سلول دریافت کننده، سلول پس سیناپسی خوانده می شوند.)) پیرو توضیحاتی که در ابتدای نوشته رفت در بخش دوم این جمله نیز باید دلیلی داشته باشد که از لفظ کلی سلول به جای نورون استفاده شده است. با کمی فکر کردن در می یابیم که دلیل آن هم سلول های ماهیچه ها – میون – و غده هاست که نورون نیستند و می توانند نقش سلول پس سیناپسی را بازی کنند. از تعریف کتاب چنین برداشت می شود که پایانه ی آکسونی همواره در تشکیل یک سیناپس شرکت دارد ولی این طور نیست و در بعضی مواقع شاهد سیناپسی بین جسم سلولی یک نورون و دندریت نورون دیگر هستیم .
با این وصف آیا لفظ نورون در بخش اول جمله ی مزبور محدود کننده ی درست و به جایی ست؟! یعنی همه ی سلول های انتقال دهنده یا همان پیش سیناپسی، نورون هستند؟ درستی این ادعا مستلزم آن است که گیرنده های حس در تشکیل سیناپس دخالت نکنند یا در غیر این صورت بتوان به آن ها نورون گفت. که در واقع چنین نیست. هرکجا که گیرنده های حس سلول کاملی هستند می توانند با نورون سیناپس تشکیل داده و نقش سلول پیش سیناپسی را ایفا کنند. کماکان که در منابع معتبر هم محدود کردن سلول های پیش سیناپسی به نورون اتفاق نیفتاده است. گیرنده های حس را نیز یک سلول تمایز یافته یا نهایتاً بخشی از یک نورون – نه خود نورون – دانسته اند. برای مثال سلول های استوانه ای و سلول های مخروطی به عنوان گیرنده ی نور خود سلول های کامل و تمایز یافته ای هستند که با نورون ها سیناپس برقرار می کنند و از طریق آن پیام عصبی را انتقال می دهند. مثل سلول های گیرنده ی حس چشایی در جوانه ی چشایی و سلول های مژکدار گوش درونی. در بقیه ی موارد گیرنده ی حس ممکن است بخشی از یک نورون باشد مثل پایانه ی دندریتی در پوست یا حتی دندریت به علاوه ی جسم سلولی در گیرنده ی حس بویایی و ممکن است همان نورون نیز تشکیل عصب دهد مثل آنچه در پوست می بینیم. اما با همه ی این احوال یک گیرنده ی حس نمی تواند یک نورون باشد.
حالا به نظر شما این جمله ی درستی است؟: در یک سیناپس همواره حداقل یک نورون وجود دارد.
- بله، چون بین گیرنده ی حس با سلول ماهیچه ای یا غده به طور مستقیم سیناپسی برقرار نمی شود!
در پایان توصیه می کنم که همواره به کتاب درسی اعتماد داشته باشید چرا که فراتر رفتن از سطح آن منابع وسیع تری را می طلبد.