گزيده نكات ادبيات اختصاصي «قافيه»
این مبحث در کنکور سراسری چند سال اخیر همواره دو سؤال از سؤالات ادبیات اختصاصی را به خود اختصاص داده است که البته با کمی دقت به راحتی ميشود سؤالات قافيه پاسخ درست داد.
معمولاً یکی از دو سؤال قافيه مربوط به عيوب قافیه و دیگری مربوط به مشخص کردن تفاوت ميان قافیهی ابیات از منظر قواعد قافيه و تبصرههاي آن و یا يافتن بيت «ذوقافیتین» میباشد. لذا مباحث تبصرههای هفتگانه و قواعد قافیه از اهمیت ویژهای برخوردارند.
مهمترين نكات مبحث قافیه
«واژگان قافيه»
توجه داشته باشید که برای يافتن قافيه و قاعدهي آن ابتدا باید کلمات قافیه را به درستی بیابیم. برای این منظور، به وجود کلماتی که در پایان مصراع قرار میگیرند، دقت کنید.
1. برای پیدا کردن قاعدهی قافیه، ابتدا باید «ردیف» را پیدا کرد و آن را کنار گذاشت و ميدانيم كه ردیف، کلمات همشکل و هممعنی است.
مثال: «با من بگو تا كيستي؟ مهري بگو، ماهي بگو / خوابي؟ خيالي؟ چيستي؟ اشكي بگو، آهي بگو»
در اين بيت، واژهي «بگو» در يك معناي واحد در انتهاي هر دو مصراع تكرار شده و رديف است. پس آن را كنار گذاشته و در مييابيم كه كلمات «ماهي» و «آهي» واژگان قافيهاند.
نكته: دقت شود كه اگر دو کلمه در انتهاي دو مصراع از يك بيت، همشکل باشند ولی هممعنی نباشند؛ این کلمات «قافیه» هستند نه رديف و البته «جناس تام» نيز دارند.
مثال: «خرمان بشد سوي آب روان / چنان چون شده باز جويد روان»
در اين بيت «روان در دو معناي «جاري» و «روح و جان» بهكار رفته قافيه است، نه رديف؛ چون اگر آن را بهعنوان رديف كنار بگذاريم كلمات «آب» و «جويد» نميتوانند قافيه قرار گيرند.
2. پس از پیدا کردن کلمات قافیه، «حرف الحاقی» را کنار ميگذاريم تا حروف اصلی قافيه را پیدا کنیم.
مثال: همان بيت اول را دوباره مرور كنيد: در واژگان «ماهي» و «آهي»، حرف «ي» الحاقي است، پس براي يافتن قاعدهي قافيه، آن را نيز مانند رديف كنار ميگذاريم.
«قواعد قافيه»
اگر «حروف اصلی» قافيه تنها مصوتهاي بلند «ا» يا «و» بود؛ قافيه طبق قاعدهی «1» است.
اگر «حروف اصلي» قافيه داراي الگوی «مصوت (اعم از كوتاه يا بلند) + صامت» یا «مصوت (اعم از كوتاه يا بلند) + صامت + صامت» بود، قافيه بر طبق قاعدهی «2» است.
مثال: در همان بيت پيشگفته، پس از كنار گذاشتن رديف و حرف الحاقي، «ماه» و «آه» باقي ميماند كه ميبينيم حروف اصلي قافيه «اه» (مصوت + صامت) و طيق قاعدهي «2» است.
نكته: مصوت بلند "ی" بندرت به تنهایی حرف قافیه قرار میگیرد و در صورت قافیه شدن، از مصاديق قاعدهی «1» میباشد. این مورد در زمانی است که "ی" حرف الحاقی طبق تبصرهی «1» نباشد.
مثال: گاه توبه كردن آمد از مدايح وز هجي / كز هجي بينم زيان و از مدايح سود ني
در بيت فوق، اگر بخواهيم «ي» را بهعنوان حرف الحاقي كنار بگذاريم، حروف قبلي نميتوانند حروف اصلي قافيه باشند زيرا اشتراكي با هم ندارند؛ لذا چارهاي نيست جز آنكه مصوت بلند «ي» را در اينجا بهتنهايي اساس قافيه بدانيم.
«نكات تكميلي»
نكته 1: حروف الحاقي عبارتاند از: شناسههاي افعال، ضماير متصل به فعل يا اسم، پسوندها در واژههاي مشتق، مخفف صيغههاي زمان حال «بودن» ( َم، ي، يم و ...)، و مصوت بلند "ی" آخر برخی واژه های مختوم به "ا" و "و" مثل "جای" و "سوی"
نكته2: تبصرهي «3» از قواعد قافيه كه تفاوت در مصوتهاي كوتاه را در صورت وجود حروف الحاقي جايز ميشمارد (مانندك ميكَني و ميكُني) شامل تفاوت در مصوتهای بلند نميشود هرچند که قافيه، حروف الحاقی داشته باشد؛ به بيان ديگر، تفاوت در مصوتهاي بلند همواره از عیوب قافیه بهشمار ميرود.
نكته 3: «ان» در پایان کلمات میتواند بیانگر جمع (زنان)، مکان (چناران)، زمان (بهاران)، صفت فاعلی (روان)، شباهت (کوهان) و مصدری (چراغان) باشد.
توجه داشته باشید که پسوند «ان» اگر در هر دو مصراع، نشانهی واحدي باشد (مثلاً در هر دو نشانهي جمع یا در هر دو نشانهي مکان باشد) و حروف مشترکی قبل از آنها وجود نداشته باشد (كه با استناد به آن حروف مشترك بتوانيم «ان» را الحاقي بهشمار آوريم)، موجب عیب قافیه خواهد بود.
نكته 4: دقت کنید که حروف مشترک قبل از حروف اصلی قافیه برای تعیین قاعدهی قافیه و تبصرهها شما را دچار گمراهی نکنند.
مثال: در واژههاي «سلامت» و «كرامت»، حروف اصلي قافيه تنها « َ + ت» است؛ نه «امت» و حرف مشترك قبلي (مصوت بلند «ا») حزيي از حروف قافيه محسوب نميشود.
نكته 5: اکثر ابیات فارسی داراری یک قافیه هستند ولی ممکن است بیتی دارای دو قافیه باشد كه در اصطلاح به آن بيت «ذوقافيتين» گفته ميشود.
مثال: «گزید از غنیمت ظرایف بسی /کز آن سان نبیند طرایف کسی»
«کس» و «بس» قافیههای اول و کلمات «ظرایف» و «طرایف» قافیههای دوم به شمار ميروند.
نكته: توجه شود كه در ابيات ذوقافيتين، «قافيهي انتهايي» را كه اصطلاحاً «قافيهي اول يا اصلي» گفته ميشود (در مثال فوق: كسي و بسي) براي تعيين قاعدهي قافيه مد نظر قرار ميدهيم. به امید موفقیت شما
نسرین حقپرست و زهرا نعمتي