درس دوم جغرافیا دوازدهم - درس‌نامه و تست - محمدمهدی برزگر

توجه : با مطالعه این درسنامه می‌توانید به سوالات :

747 - 748 -  750 - 806 - 809 - 810 کتاب نوروز 

1302 - 982 - 823 کتاب زرد 8 دوره کنکور داخل انسانی 

632 - 631 - 312 - 311 کتاب زرد 4 دوره کنکور خارج کشور

 پاسخ دهید، برای خرید کتاب نوروز و زرد به سایت کانون بوک مراجعه کنید.

سلام دوستان!

در این مطلب خلاصه نکات درس دوم جغرافیا دوازدهم انسانی - شهرها و روستاها - همراه با نمونه سوالات امتحانات نهایی سال 1403 و تست‌های کنکور مرتبط با این مبحث را بررسی می‌کنیم.

درس دوم 

مدیریت شهرها و روستاها

در این درس برخی از مسائل پیرامون شهرها و روستاها و مهم‌ترین راهکارهای مدیریت آن‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد.

ابتدا «سوالات امتحان نهایی خرداد 1403» که از محتوای این درس مطرح شده است را بررسی می‌کنیم..

- درستی یا نادرستی جملات زیر را مشخص کنید. 

الف. سرانه استاندارد و قابل قبول برای هر نوع کاربری در نواحی مختلف، متفاوت است. 

ب. در نقشه های هوشمند همه لایه ها قابل بازیابی و مشاهده نیستند.

پاسخ: الف. درست، ب. نادرست

- کلمه درست را از داخل کمانک انتخاب کنید.

رقومی کردن داده ها و اطلاعات در بخش (ورودی – پردازش) سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام می‌شود.

پاسخ: ورودی

- به سؤالات زیر پاسخ کوتاه دهید.

برنامه آمایش سرزمین و طرح هادی روستایی را از نظر وسعت اجرا با هم مقایسه کنید.

پاسخ: طرح هادی در سطح روستاها اجرا میشود ولی آمایش سرزمین در سطح کشور.

- برای مقابله با هر کدام از مسائل و مشکلات شهری زیر یک راهکار مدیریتی مناسب بنویسید. 

الف. مشاغل غیررسمی  

ب. آسیب‌های اجتماعی

پاسخ: 

الف. ایجاد فرصتهای شغلی، حمایت از کارآفرینان، ایجاد غرفه هایی با اجاره ی ارزان برای فروشندگان دوره گرد. 

ب. شناسایی علل و ریشه‌های آسیب‌های اجتماعی، آموزش عمومی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی. 

همان طور که میدانید شهرها و روستاها محل سکونت، کار و فعالیت اقتصادی، روابط اجتماعی و به طور کلی محل زندگی جوامع انسانی هستند.  در دوران معاصر ، افزایش شهرنشینی و رشد و توسعه شهرها و تمرکز جمعیت در آن‌ها از یک سو و کاهش تدریجی روستانشینی و مهاجرت نیروی کار کشاورزی از روستاها به شهرها از سوی دیگر ،مسائل و مشکلاتی را در این سکونتگاه ها به وجود آورده است.  این مسائل، اندیشمندان را بر آن داشته است که به فکر برنامه ریزی برای شهرها و روستاها بیفتند و از این طریق، به رفع مشکلات و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان آن‌ها کمک کنند.

نیازها و مسائل شهرهای امروز برای مدیریت صحیح و کارآمد شهرها نخست لازم است مهم‌ترین نیازها و مسائلی را که امروزه شهرها با آن روبه رو هستند بشناسیم.

تجهیزات و خدمات عمومی 

در  برنامه‌ریزی شهری تجهیزات و تسهیلات شهری و همچنین خدمات عمومی مورد مطالعه قرار می‌گیرد و نسبت آنها با تعداد جمعیت ساکن در شهر سنجیده می‌شود تا نیازها مشخص و کمبودها برطرف گردد.  یکی از پدیده‌های ناشی از نظام اقتصادی سرمایه داری نابرابری فضایی است. در بیشتر شهرها امکانات و خدمات شهری به طور عادلانه و متوازن توزیع نشده‌اند و بین مناطق برخوردار و مرفه و مناطق محروم تفاوت‌های چشمگیری از نظر فضای جغرافیایی مشاهده می‌شود.

مسکن یکی از مهمترین نیازهای انسان است و شهرها با مسئله مسکن رو به رو هستند. 

البته شدت و چگونگی این مسئله در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت است. 

در شهرهایی که با تمرکز زیاد جمعیت و با مهاجرت گسترده روبه رو هستند، مسکن کافی و مناسب وجود ندارد. از سوی دیگر فقیران شهری به علت اختلاف طبقاتی شدید، رعایت نشدن عدالت اجتماعی در توزیع درآمدها و بی‌توجهی حکومت‌ها به حمایت‌های تأمین اجتماعی، پول کافی برای اجاره یا خرید مسکن ندارند. 

در برخی از شهرهای بزرگ جهان شمار افراد بی‌خانمان کارتن خواب که در کنار خیابان‌ها یا روی نیمکت پارک‌ها می‌خوابند، رو به افزایش است.

پدیده دیگری که در اطراف شهرهای بزرگ در نتیجه مشکل مسکن شکل می‌گیرد، اسکان غیررسمی یا غیرقانونی است. حاشیه نشینی و زاغه نشینی جلوه‌هایی از این پدیده است. 

وقتی مهاجران فقیر به شهرها وارد می‌شوند با توجه به گران بودن قیمت زمین و خانه در شهر، به طور غیرقانونی مسکن‌هایی موقتی در حاشیه و اطراف شهر می‌سازند. 

زاغه نشینی نیز نوعی اسکان غیررسمی است که علاوه بر حاشيه شهر ممکن است در نقاط مختلف شهر به وجود بیاید.

در کشور ما نیز پدیده حاشیه نشینی در اطراف برخی از شهرهای بزرگ به وجود آمده است. در برخی کشورها حکومت مرکزی با حکمرانی محلی مدیریت شهری برای تأمین مسکن گروه‌های فقیر شهری و مهاجران، طرح‌های ساخت مسکن ارزان قیمت، اعطای وام مسکن و نظایر آنها را اجرا می‌کنند.

اشتغال شهری

یکی از مشکلات مهم شهرها افزایش طبیعی جمعیت شهری از یک سو و افزایش در اثر مهاجرت نیروی کار از سوی دیگر به شهرهاست. 

مهاجران از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت میکنند تا شغلی بیابند و درآمد بیشتری کسب کنند. آنها عمدتاً کارگر ساده و فاقد مهارت و تخصص اند. از سوی دیگر فرصتهای شغلی در شهر محدود است.

همچنین در اقتصاد این شهرها بخش غیر رسمی یا بخش غیرقانونی اشتغال رشد می‌کند. کار فروشندگان دوره گرد و دست فروش‌ها، زباله جمع کن ها، نوازندگان دوره گرد و نظایر آن از جمله فعالیتهای بخش غیر رسمی در شهرهاست. متأسفانه گروهی از فعالان این بخش را «کودکان کار» تشکیل می‌دهند.  

در برنامه ریزی و اداره شهر باید به ایجاد فرصت‌های شغلی و سروسامان بخشیدن به مشاغل بخش غیر رسمی توجه کرد. از جمله راهکارهایی که در برخی شهرها به این منظور به کار گرفته شده، حمایت از کارآفرینان و ایجاد غرفه‌هایی با اجاره ارزان برای فروشندگان دوره گرد و توسعه امکانات گردشگری برای جذب گردشگر و ایجاد شغل است.

امنیت شهری و آسیبهای اجتماعی

درآمد کم، بیکاری و مسکن نامناسب و حاشیه نشینی به فقر شهری منجر می‌شود. 

بین فقر و جرم و بزهکاری ارتباط زیادی وجود دارد. در نواحی حاشیه نشین و حومه‌های فقیرنشین شهرها انحرافات و کج‌روی‌های اجتماعی، سرقت و خشونت، اعتیاد، طلاق و ... گسترش می یابد.

وندالیسم شهری به معنای خسارت وارد کردن به اموال عمومی، بناها و آثار فرهنگی یکی دیگر از انحرافات اجتماعی در شهرهاست.

به طور کلی فضاهای شهری می‌توانند در پیشگیری از وقوع جرم یا جرم خیزی نقش داشته باشند. زاغه ها، ساختمانهای متروکه، برخی محله‌های قدیمی و فرسوده و مناطقی که در شب نور کافی ندارند جرم خیز و فاقد امنیت هستند. افزایش نظارت و نصب دوربین‌های مداربسته در نقاط مختلف شهر، بهبود روشنایی معابر و بازسازی محله‌های فرسوده و مخروبه از جمله کارهایی است که مدیران شهری می‌توانند در این زمینه انجام دهند. برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی در شهرها و تأمین امنیت، نخست باید علل و ریشه‌های آسیب‌ها مانند فقر و بیکاری شناسایی شود و از بین برود. البته آموزش عمومی و برگزاری کارگاههای آموزشی برای شهروندان نیز در این زمینه مفید است و اهمیت دارد.

محیط زیست شهری

شهرنشینی با افزایش فشار بر منابع، مصرف انرژی و آلودگی آب و خاک و هوا همراه است. 

در مدیریت شهری یکی از ارکان مهم پایداری یک شهر سالم به حداقل رساندن آلودگی و تخریب محیط زیست است. در برخی شهرهای جهان اقدامات مثبت و ارزنده ای در زمینه مدیریت پسماند، الگوهای مصرف آب و برق، دفع فاضلاب، کاهش آلودگی هوا و.... انجام شده است. در برخی شهرها به تازگی گام هایی در این زمینه برداشته شده است و برخی شهرها نیز هنوز با آلودگی های شدید و جدی روبه رو هستند.

زیباسازی و مبلمان شهری

شهر موجودی زنده و فعال و انسان موجودی زیباپسند است. از همین رو در طراحی و مدیریت شهری زیبایی شهر و فضاهای مختلف آن به طوری که انسان در آن احساس آرامش و تعلق خاطر کند اهمیت زیادی دارد. 

به علاوه معماری و طراحی شهر بازتاب فرهنگ و هویت شهروندان است. 

مبلمان شهری مفهومی گسترده است و به معنای مجموعه وسیعی از وسایل و نمادها و عناصری مانند نیمکت ها، سطل های زباله، مجسمه ها و نمادهای میدانها، نرده‌ها و حفاظ‌ها، تزییناتی چون آب‌نماها‌، پرچم‌ها و گلدان‌ها، طراحی فضای سبز جدول‌ها و پارک‌ها، نورپردازی و روشنایی معابر تابلوهای آگهی، علائم راهنمایی و رانندگی، طراحی جدول بندی و کف پوش پیاده روها است که مورد استفاده عموم ساکنان شهر قرار می‌گیرد.

صاحب نظران معتقدند که در طراحی مبلمان شهری باید فرهنگ و هنر بومی و ملی تقویت گردد، همچنین به نیازهای افراد ویژه مانند معلولان و جانبازان و سالخوردگان توجه شود؛ مانند طراحی خط بساوایی مخصوص عبور نابینایان و رمپ عبور ویلچر در ساختمان های عمومی و پارکها.

هوشمند سازی شهر

شهر هوشمند به شهری گفته میشود که در آن برای امور مختلف مانند حمل و نقل، مصرف انرژی، مدیریت ترافیک، مدیریت پسماند و... از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) استفاده می‌شود. در شهرهای هوشمند انواع حسگرها اطلاعات را درسامانه های مختلف جمع آوری و پردازش می کنند. در نواحی شلوغ شهر حسگرها می‌توانند تصادفات یا جرائم خیابانی را به اطلاع پلیس و اورژانس برسانند. با هوشمندسازی مدیریت ترافیک می‌توان به رانندگان خودروها برای پرهیز از ورود به خیابان‌های پرترافیک یا پیدا کردن توقفگاه خالی و نظایر آن اطلاع رسانی کرد. با استفاده از حسگرها همچنین می‌توان آلودگی هوا را در نقاط مختلف شهر سنجید و هشدار داد. همچنین نور و میزان روشنایی معابر را در زمان‌های معین و با توجه به رفت و آمدها کم و زیاد کرد. این کار علاوه بر صرفه جویی در مصرف انرژی به تأمین امنیت کمک می‌کند.

شهر پایدار شهری است که در آن نیازهای اجتماعی فرهنگی و اقتصادی ساکنان به طور مناسب و عادلانه برطرف میشود؛ بدون اینکه منافع نسلهای آینده به خطر بیفتد و شهر و فعالیتهای شهری کمترین تأثیر نامطلوب را برمحیط زیست دارد.

البته باید گفت که پایداری شهر حد و حصر و نقطه انتهایی ندارد. مدیران و برنامه ریزان شهرها تلاش میکنند که به درجاتی از پایداری دست یابند.

کاربری زمین

مطالعه کاربری زمین یا کاربری اراضی یکی از بخشهای مهم برنامه ریزی شهری است. همان طور که پیش از این گفته شد، در شهر فضاهای مسکونی، تجاری، اداری، خیابان‌ها و شبکه ارتباطی مراکز آموزشی و درمانی، فضای سبز و پارک وجود دارد. 

همه فعالیت‌های شهر روی زمین انجام می‌شود. 

کاربری زمین یعنی چگونگی استفاده از زمین. در نقشه های کاربری زمین پراکندگی انواع عملکردهای شهر نمایش داده می شود. برنامه ریزان پس از مطالعه و شناسایی کاربری‌های موجود در شهر میزان وسعت هر کاربری یا عملکرد را نسبت به مساحت کل شهر محاسبه می‌کنند. 

سرانه عبارت است از نسبت مساحت هر کاربری به جمعیت سرانه کاربری و مقدار زمینی است که به طور متوسط از هر یک از کاربری های شهر به جمعیت شهر می‌رسد. 

مدیریت روستاها

 بدون تردید، باید به بالا بردن کیفیت زندگی در شهر و روستا به طور هماهنگ توجه شود و در صورت بی توجهی به مناطق روستایی و خالی شدن این مناطق مشکلات در مناطق شهری نیز افزایش می یابد. 

بر اساس گزارش سازمان ملل در بسیاری از نواحی روستایی جهان میزان فقر بیشتر از نواحی شهری است. چنین برآورد شده است که ۶۳ درصد فقر در جهان مربوط به نواحی روستایی است. ۷۶ درصد فقیران کشورهای قاره آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین در نواحی روستایی زندگی میکنند. بین درآمد شهر نشینان و روستانشینان شکاف و نابرابری زیادی وجود دارد. ایجاد فرصت های شغلی و تمایل به سرمایه‌گذاری در نواحی شهری بیش از مناطق روستایی است. علاوه بر نابرابری‌های اقتصادی نابرابری‌های رفاهی نیز بین شهر و روستا وجود دارد. وضعیت دسترسی فقیران روستایی به آموزش بهداشت و درمان و مسکن بدتر از فقرای شهری است.

برنامه توسعه روستایی برنامه ای است که با هدف بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستانشینان طراحی می شود. همان طور که برای شهر پایدار به سه رکن اشاره کردیم تحقق روستای پایدار نیز سه رکن دارد فعال کردن اقتصاد روستا خدمات اجتماعی و فرهنگی و حفظ محیط زیست روستا و چشم اندازهای طبیعی آن. در گذشته، توسعه کشاورزی مهمترین عامل توسعه روستایی محسوب می‌شد اما امروزه توسعه روستایی صرفاً به توسعه کشاورزی محدود نمی شود و به همه جنبه های اجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی به طور هماهنگ اهمیت داده می‌شود. توسعه اقتصادی تاکنون برای حل مشکلات اقتصادی روستاها اقدامات گوناگونی در نواحی مختلف جهان انجام شده است.

آمایش سرزمین به طور کلی سیاست ها و خط مشی های کلان اقتصادی و اجتماعی حکومتها بر همه جنبه‌های زندگی در شهرها و روستاهای یک کشور تأثیر می گذارد. از این رو در بیشتر کشورها علاوه بر برنامه ریزی برای تک تک شهرها و روستاها برنامه های عمومی و کلی تری در سطح کشور و منطقه، یعنی آمایش سرزمین، تهیه می شود. آمایش سرزمین عبارت است از سامان دادن و نظم بخشیدن به فضاهای جغرافیایی و توزیع متوازن متعادل و منطقی جمعیت فعالیتها و تجهیزات و امکانات در سطح سرزمین آمایش سرزمین تنظیم رابطه انسان فضای جغرافیایی و فعالیت است.

در ادامه سوالات کنکور سراسری مرتبط با این مبحث را بررسی می‌کنیم..

چرا اکثر مهاجران روستایی پس از ورود به شهر در بخش غیررسمی اقتصاد به فعالیت می‌پردازند؟ (کنکور 1399) 

(الف) افزایش رشد طبیعی جمعیت شهری 

(ب) محدودیت فرصتهای شغلی در شهر 

(ج) نداشتن مهارت و تخصص 

(د) رشد بخش غیر رسمی اقتصاد 

(۱) الف و ب 

(۲) الف و د 

(۳) ج و د 

(۴) ب و ج

 کدام عبارت در راستای تحقق اهداف برنامه توسعه روستایی به درستی بیان شده است؟ (کنکور 1399)

(۱) فعال کردن اقتصاد روستا و افزایش سطح زیر کشت 

(۲) توسعه صنایع کوچک و خدمات گردشگری در روستا 

(۳) تشکیل تعاونیهای تولیدی و فروش محصولات در بازار

(۴) افزایش سرمایه و قطع وابستگی به درآمد حاصل از کشاورزی

کدام مورد عبارت زیر را به درستی تکمیل میکند؟ (کنکور دی 1401) 

«تهیه و اجرای طرح های هادی روستایی ............» 

(۱) از وظایف جهاد سازندگی است که با تهیه نقشه های وضع موجود از سکونتگاههای روستایی چگونگی گسترش آنها در آینده معین میشود. 

(۲) از وظایف بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است که با تهیه نقشه های وضع موجود از روستاها چگونگی گسترش آنها در آینده معین میشود. 

(۳) از وظایف بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است که با شناسایی کاربریهای اراضی روستاها خدمات بهداشتی و توسعه راه های روستایی انجام میشود. 

(۴) از وظایف جهاد سازندگی است که با شناسایی مناطق محروم روستایی شبکه های آب آشامیدنی خدمات بهداشتی و توسعه روستایی انجام میشود.

با بررسی شکل زیر کدام مورد مطابق با پدیده «الف» تدوین شده است؟ (کنکور تیر 1402)

(1) این پدیده مغایر با سه رکن شهر پایدار تنظیم شده است و شهرها و روستاها را به ترتیب به مکانهای مهاجر فرست و مهاجر پذیر تبدیل میکند. 

(۲) این پدیده بر اساس سه رکن شهر پایدار تنظیم شده است و شهرها و روستاها را به ترتیب به مکانهای مهاجر پذیر و مهاجر فرست تبدیل میکند. 

(۳) با تحقق شهر پایدار از شکل گیری پدیده «الف» جلوگیری میشود زیرا این پدیده شهرها را بیشتر از گذشته به مکان مهاجر پذیر تبدیل میکند. 

(۴) با تحقق شهر پایدار شکل گیری پدیده «الف» متوقف میشود زیرا این پدیده روستاها را بیشتر از گذشته به مکان مهاجر فرست تبدیل میکند.

با آرزوی موفقیت :)

محمدمهدی برزگر

رتبه 36 کنکور انسانی 1401

🔵عضویت در کانال تلگرامی کانون برترها🔵