درس دو تاریخ دوازدهم - درس‌نامه و تست - محمدمهدی برزگر

توجه : با مطالعه این درسنامه می‌توانید به سوالات :

742 - 743 - 745 کتاب نوروز 

1290 - 970  کتاب زرد 8 دوره کنکور داخل انسانی 

620 - 615 - 286 کتاب زرد 4 دوره کنکور خارج کشور

 پاسخ دهید، برای خرید کتاب نوروز و زرد به سایت کانون بوک مراجعه کنید.

سلام دوستان!

در این مطلب خلاصه نکات درس دوم تاریخ دوازدهم انسانی - ایران و جهان در آستانه دوره معاصر - همراه با نمونه سوالات امتحانات نهایی سال 1403 و تست‌های کنکور مرتبط با این مبحث را بررسی می‌کنیم.

درس دوم

ایران و جهان در آستانه دوره معاصر

عمده نکات مربوط به این درس، مهم‌ترین وقایع تاریخی در ایران در فاصله سقوط صفویه تا تاسیس حکومت قاجار است.

ابتدا «سوالات امتحان نهایی خرداد 1403» که از محتوای این درس مطرح شده است را بررسی می‌کنیم..

 الف. مقایسه پدیده‌های تاریخی
 - بناهای دوره زندیه و قاجاریه را از نظر نوع و سبک معماری باهم مقایسه کنید.
 ب. یکی از پیامدهای انقلاب باشکوه انگلستان را بنویسید.

پاسخ؛
 الف. دوره زندیه نوعی از بناها با کاربرد تفریحی گسترش یافت که به کلاه فرنگی معروف بود. دوره قاجار سبکی از معماری به وجود آمد که در آن عناصر و ویژگیهای معماری ایرانی و اروپایی ترکیب شدند که به بناهای کارت پستالی معروف شد.
 ب. منشأ الهی سلطنت نفی شد .مجلس منشأ قدرت و تعیین کننده اختیارات شاه شناخته شد. 

ایران از نادرشاه افشار تا آقا محمدخان قاجار

وضعیت ایران پس از سقوط صفویان
 آشفتگی امور و بروز هرج و مرج و آشوب های داخلی؛
 افغانها به دلیل ناتوانی در تسلط بر تمام قلمرو صفوی و ناآشنایی با اصول کشورداری نتوانستند حاکمیت مقتدری تشکیل دهند.
 بخش هایی از شمال و غرب میهن ما توسط روسیه و عثمانی اشغال شده بود.
 در چنین شرایطی بود که سرداری به نام نادر از ایل افشار برای نجات ایران پا به عرصه نهاد.

ایل افشار از ایلهای قزلباش بود که در به سلطنت رساندن حکومت صفویان نقش داشتند. در عصر صفوی، بخشی از این ایل را برای محافظت از مرزهای خراسان در برابر هجوم ازبکان به نواحی شمال آن دیار کوچاندند.
 پس از تسلط افغان‌ها بر اصفهان یکی از پسران شاه سلطان حسین صفوی به نام تهماسب برای گردآوری نیرو و بازگرداندن حکومت صفویان از پایتخت گریخت.
 سران ایل‌ها مانند نادر افشار و فتحعلی خان قاجار پدربزرگ آقا محمدخان به او پیوستند و در نخستین گام، خراسان را تصاحب کردند.

پس از کشته فتحعلی خان قاجار، نادر که جنگاوری شجاع و متهور بود، ابتکار عمل را به دست گرفت و فرماندهی سپاه تهماسب را عهده دار شد. او طی چندین جنگ افغانها را شکست داد. نادر سپس مهیای نبرد با روسیه و عثمانی شد. سپاه تحت فرمان او در چندین جنگ بر ارتش قدرتمند عثمانی پیروز شد و سرزمین های اشغال شده ایران را آزاد کرد.

روس ها نیز با مشاهده توان نظامی نادر و جنگجویانش، پیش از برخورد نظامی، نیروهای خود را از ایران بیرون بردند.

پیروزیهای برق آسای نادر در جنگ های داخلی و خارجی زمینه نشستن او بر تخت شاهی را فراهم آورد. 
او نخست تهماسب دوم را به بهانه بی‌کفایتی از سلطنت خلع کرد. سپس بزرگان کشور، علما و سران ایلها و طوایف را به شورای دشت مغان فراخواند و شرایطی را برای پذیرفتن سلطنت مطرح کرد.
مهمترین خواسته های نادر برای پذیرش سلطنت
 - موروثی شدن سلطنت در خاندان او
 - حمایت نکردن بزرگان و رؤسای طوایف از خاندان صفوی
 - حل اختلافات مذهبی با دولت عثمانی

ویژگی های نادر 

او که سرداری بی باک و دارای نبوغ نظامی فوق العاده بود، در زمانی که آشوب های داخلی و هجوم ارتش‌های بیگانه موجودیت کشور ما را به خطر انداخته بود وارد میدان شد و ایران را از خطرها و تهدیدهای جدی نجات داد.
نادرشاه افشار سرانجام هنگامی که مشغول سرکوب شورشی در خراسان بود، با توطئه نزدیکان و سردارانش کشته شد.

علل و عوامل ناکامی نادرشاه در امنیت پایدار و تثبیت انتقال قدرت
 - اشتغال پیوسته او به جنگ
 - گرفتن مالیاتهای اضافی از مردم برای تأمین هزینه‌های جنگ 
 - بدگمانی وی به نزدیکان و بزرگان کشور و برخورد خشن با آنان در سالهای پایانی حکومتش

افشاریان پس از نادر 
 پس از مرگ نادر دو تن از برادرزادگان نادر، عادل شاه و ابراهیم شاه یکی پس از دیگری به عنوان جانشین او برای مدت کوتاهی مدعی حکومت شدند. سپس نوبت به نوه او (شاهرخ) رسید. او از قلمرو وسیع نادر به شهر مشهد بسنده کرد و حکومتش تا زمانی که آقا محمدخان قاجار آن را از میان برداشت (۱۲۱۲ ق)، ادامه یافت.

اوضاع ایران پس از مرگ کریم خان

با مرگ کریم‌خان زند، دوباره آشوب ایران را فرا گرفت. افرادی از طایفه زند برای رسیدن به تاج و تخت باهم به رقابت و ستیز  برخاستند و صفحه خونین دیگری از تاریخ ایران را رقم زدند؛
نتایج کشمکش‌های جانشینان کریم‌خان فروپاشی سیاسی و اقتصادی و آسیب دیدن توان نظامی و اداری کشور بود.

مهم ترین مسائل خارجی ایران در این دوره برخوردهای سیاسی - نظامی با همسایگان غربی روسیه و عثمانی بود. در دوره افشاریه و زندیه ایران با کشورهای اروپایی چندان دوستی نداشت. 

روابط خارجی ایران در دوره نادرشاه و کریم خان زند 

نادر برای انگلیسی ها معافیتهای گمرکی در نظر گرفت و در صدد برآمد از دانش آنان در زمینه تأسیس نیروی دریایی در دریای مازندران و خلیج فارس استفاده کند. به همین منظور، جان التون انگلیسی را استخدام کرد. 

در دوره کریمخان زند هیئت‌هایی از فرانسه و انگلستان برای گرفتن امتیاز و ایجاد مراکز تجاری به ایران آمدند اما چون با او به توافق نرسیدند گشایشی در روابط صورت نگرفت.

نظام اداری و سیاسی

سازمان اداری و دیوانی ایران در عصر افشاریه و زندیه به دلایل زیر اعتبار و فوت سابق را نداشت: 

- حاکمیت عناصر ایلی

- غلبه تفکر نظامی‌گری

- بی‌ثباتی سیاسی

- کوتاه بودن دوران استقرار سلسله‌های مذکور

وضعیت امور اداری اقتصادی در دوره ی نادرشاه

حکومت نادرشاه بر اقتدارگرایی مطلق شاه و تمرکز بر امور نظامی و ارتش متکی بود و نهادهای اداری در عصر حکومت او رونق چندانی نداشتند. نادرشاه در امور اداری و اقتصادی بیشتر از دوستان و نزدیکانش به عنوان مشاوره استفاده میکرد و به وزارت و دیوان سالاری توجهی نداشت. این بی توجهی به نظام اداری تا جایی بود که او شهری را به عنوان پایتخت خود انتخاب نکرد. شیوه اداره ایالات، ولایات شهرها و روستاها در عصر افشاریه و زندیه همانند دوره صفویه بود و صاحب منصبانی با همان عناوین سابق این مراکز را اداره می کردند.

اقتصاد، تجارت و کشاورزی

دلایل ضعف و رکود کشاورزی و اقتصادی در دوره ی پس از سقوط صفویان و نادرشاه

-تداوم جنگ‌ها و آشوب‌های داخلی

-اشغال بخش‌هایی از نواحی غربی و شمالی ایران توسط عثمانی و روسیه 

-تشکیلات نظامی به نیروی رزمنده به کاهش شدید نیروی انسانی در بخش کشاورزی انجامید. 

- مالیات‌های سنگینی که از مردم برای تأمین هزینه‌های نظامی گرفته می‌شد. در دوره کریم خان زند اقداماتی برای بهبود و بازرگانی صورت گرفت و شهرهای شیراز و بندر بوشهر به مراکز مهم تجارت داخلی و خارجی تبدیل شدند.

عوامل مؤثر در رونق اقتصادی و فرهنگی در دوره‌ی کریم‌خان زند

- آرامش و ثبات سیاسی نسبی

- کاهش مالیات ها

- دربار کم تجمل

- تلاش کریم‌خان برای تثبیت قیمت کالاها 

عصر افشار و زند به علت آشفتگی‌های سیاسی و اجتماعی، علم رونق دوران صفویان را نداشت. در پی سقوط صفویه، مدارس و حوزه های علمیه اصفهان و شهرهای دیگر تعطیل شدند یا از رونق افتادند. عده ای از علما و طلاب که از هجوم افغان ها جان سالم به در برده بودند، به عتبات عالیات وارد شدند. با این حال در نتیجه آرامش و ثبات نسبی که در زمان کریم خان زند به وجود آمد، فعالیت‌های علمی و آموزشی کمی رونق گرفت و مدرسه های جدیدی ساخته شد. شعر و ادب فارسی در دوره زندیه تحول چشمگیری یافت که محققان از آن با عنوان نهضت بازگشت ادبی یاد کرده اند.

هنر و معماری

به علت آشفتگی سیاسی و اجتماعی کشور پس از صفویان امکان رشد و ترقی هنر و معماری دور از انتظار بود. در زمان حکومت نادرشاه و دوره استقرار کریمخان زند در شیراز رشد قابل توجهی صورت گرفت. ورود هنرمندان و صنعتگران هندی پس از فتوحات نادر در هند موجب تلفیق هنر ایرانی و هندی شد. مدارا و احترام کریمخان نسبت به هنرمندان و علما نیز موجب رونق هنر و معماری در زمان او شد. در دوره نادر شهر اصفهان بازسازی شد و در منطقه کلات که محل نگهداری خزاین نادر بود بناهای باشکوهی مانند کاخ خورشید ساخته شد.

مجموعه مسجد و بازار و حمام وکیل ارگ کریمخانی و بازسازی آرامگاه حافظ سعدی و باغ دلگشا گوشه ای از اقدامات عمرانی کریم خان در شیراز است. در دوره زند نوعی از بناها با کاربرد تفریحی گسترش یافت که به کلاه فرنگی معروف بود و آن بنایی کوچک و گاهی تزیینی بود که در وسط باغ ها یا تفریحگاه ها ساخته می شد. در نقاشی و نگارگری به ویژه در عصر کریم خان زند تحولی بزرگ به وجود آمد و نقاشان به تدریج هنر خود را با معیارهای هنری اروپا تطبیق دادند.

جهان در آستانه دوران معاصر

حکومتهای مسلمان در گرداب مشکلات  

گورکانیان هند اسیر استعمار غربی
 اختلاف و دشمنی میان هندوها و مسلمانان، سوء مدیریت و ضعف شاهان دسته بندی و توطئههای درباریان و ورود استعمارگران به این سرزمین از عوامل اصلی ضعف و انحطاط گورکانیان هند بود. پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها نخستین استعمارگرانی بودند که به هند وارد شدند. در سده ۱۸م دولتهای فرانسه، هلند و انگلستان نیز وارد هندوستان شدند و با تأسیس شرکتهای بزرگ تجاری با نام کمپانی هند شرقی فعالیتهای استعماری خود را گسترش دادند. استعمارگران اروپایی به تدریج با دامن زدن به اختلافات دینی و قومی در هند بخشهایی از آن سرزمین را تصرف کردند. در همان حال میان استعمارگران رقابت شدیدی وجود داشت و جنگهایی میان آنان در گرفت که با پیروزی انگلستان به پایان رسید. 

عثمانی امپراتوری بیمار  

ترکان عثمانی تا قرن 18 میلادی با قدرت در عرصه نظامی و سیاسی حکمرانی می کردند؛ ولی تقریباً هم زمان با روی کار آمدن افشارها مجموعه عوامل مختلف داخلی و همچنین نفوذ و مداخله قدرت‌های استعماری باعث ضعف و زوال عثمانی شد. آنقدر که اصلاحات دولتمردان عثمانی هم نتوانست از شدت آن بکاهد. 

در چنین شرایطی کشورهای اروپایی به ویژه انگلستان، روسیه، فرانسه و اتریش به بهانه دفاع از حقوق اقلیت‌ها در امور داخلی عثمانی مداخله می‌کردند ولی در واقع به دنبال گسترش مستعمرات و تأمین منافع اقتصادی و سیاسی خود در این امپراتوری وسیع بودند.  در نتیجه این دخالت‌ها اروپایی‌ها توانستند به تدریج بخش‌هایی از قلمرو عثمانی را تصاحب کنند و بر ضعف دولت آن بیفزایند. با این وجود رقابت بین دولتهای اروپایی مانع شد که عثمانی به طور کامل تحت سلطه یکی از آنان در بیاید و تا پایان جنگ جهانی اول این امپراتوری به حیات خود ادامه داد.

انقلاب باشکوه انگلستان

در اواخر قرن ۱۷م تحول سیاسی بزرگی در انگلستان رخ داد که بر جهان پس از خود تأثیر چشمگیری گذاشت. اگرچه از قرن ۱۳م در انگلستان مجلس به وجود آمده بود اما این نهاد قدرت چندانی نداشت. در سال ۱۶۴۶م میان مجلس به رهبری الیور کرامول و چارلز یکم پادشاه انگلستان جنگی در گرفت که به پیروزی مجلس انجامید. 

کرامول نظام پادشاهی را برانداخت و خود رئیس جمهور شد. او سپس به دلایل مذهبی با مجلس درگیر شد و آن را منحل کرد. پس از مرگ کرامول مجلس و نظام سلطنت دوباره احیا شدند. اما پادشاه انگلستان به مجلس توجهی نداشت. از این رو بار دیگر با یکدیگر ستیز کردند تا اینکه مجلس پیروز شد. این اتفاق در تاریخ انگلستان به انقلاب باشکوه شهرت دارد. یکی از پیامدهای این انقلاب این بود که منشأ الهی سلطنت نفی و مجلس منشأ قدرت و تعیین کننده اختیارات پادشاه شناخته شد. 

انگلستان پس از انقلاب باشکوه رقبای بزرگی همچون اسپانیا و فرانسه را شکست داد و مستعمرات خود را در گوشه و کنار جهان گسترش داد. این کشور به ویژه در دوران حکومت طولانی ملکه ویکتوریا به قدرت اول جهان تبدیل شد و به بخش های بزرگی از آفریقا، آسیا اقیانوسیه و آمریکای شمالی دست یافت.

استقلال آمریکا

سرزمین آمریکا تا قرن ۱۸ شامل تنها چند ایالت در ساحل اقیانوس اطلس بود. ایالت های ساحل شرقی بر ویرانه خانه‌ها، مزارع و املاک یومیان سرخ پوست بنا شده بود. اروپاییان زیادی به دلایل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اروپا را ترک کرده و در سرزمینهای تازه تصاحب شده منزل گزیدند. بریتانیا بر اکثر این مناطق حکومت می‌کرد. در نتیجه وضع قوانین سخت توسط دولت انگلیس و تمایل اشراف آمریکایی به بیرون راندن رقیب و تحریکات فرانسویان، مردم این سرزمین برای رسیدن به استقلال وارد جنگ طولانی با انگلستان شدند. 

این جنگ سرانجام با پیروزی مستعمره نشینان و استقلال آمریکا به پایان رسید و جورج واشینگتن به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور انتخاب شد. دولت آمریکا پس از استقلال این کشور با پیشروی به سوی غرب و کشتار وسیع سرخ پوستان که ساکنان و صاحبان صدها ساله اصلی آمریکا بودند سرزمینهای وسیعی را تصاحب کرد. در جنوب هم با اشغال سرزمین پهناوری از مکزیک بزرگترین ایالت های جنوبی و جنوب غربی مانند کالیفرنیا و تگزاس را به ایالات خود افزود. این دولت همچنین با بهره گیری از نیروی کار بردگان آفریقایی اقتصاد خود را توسعه بخشید و در پایان سده ۱۹م به پیشرفتهای وسیع سیاسی اقتصادی و صنعتی دست یافت و به رقیبی برای کشورهای استعمارگر اروپایی تبدیل شد.

انقلاب فرانسه

تحولات فکری جامعه فرانسه نیز نقش بزرگی در پیدایش انقلاب داشت. در این کشور تحت تأثیر عصر روشنگری اروپا، فلاسفه و روشنفکرانی ظهور کردند که اندیشه های آنان مردم را به سوی انقلاب رهنمون ساخت. گروهی از این روشنفکران که به اصحاب دایرة المعارف شهرت داشتند با طرح مباحث علمی و ادبی شروع به انتقاد از وضع موجود کردند. انقلابیون لویی شانزدهم پادشاه مستبد فرانسه را وادار به امضای قانون اساسی جدید و پذیرش نظام مشروطه سلطنتی کردند. مدتی بعد نیز پادشاه را عزل و نظام جمهوری را برقرار نمودند. 

انقلاب صنعتی 

تا اواخر قرن ۱۸م عامل اصلی تولید نیروی بازوی انسان بود. صنعتگران برای تولید کالای بیشتر مهارت‌های فکری، جسمی و هنری خود را به کار می‌بستند و از دیگر نیروهای طبیعت مانند آب و باد کمتر استفاده می‌کردند. در انقلاب صنعتی، نیروی محرکه آب و سپس بخار جایگزین نیروی جسمی انسان شد. این انقلاب با اختراع و تکمیل ماشین بخار در انگلستان آغاز گردید. اگر چه سرازیر شدن ثروت افسانه‌ای سرزمین‌های استعمار شده‌ای مانند هند و آمریکا و همچنین نظام گسترده برده‌داری و تجارت پرسود آن نیز به شکل‌گیری انقلاب صنعتی کمک کرد. نخستین تحول صنعتی در نساجی و پارچه باقی صورت گرفت. سپس این انقلاب در کشاورزی حمل و نقل و دیگر بخش های تولید نیز رخ داد و در نتیجه آن، تولیدات صنعتی افزایش قابل توجهی یافت.

روسیه در مسیر توسعه طلبی نظامی

روسیه تا پیش از به قدرت رسیدن پتر کبیر در رقابت استعماری اروپاییان جایگاهی نداشت اما سیاست و اقدام های پتر کبیر این کشور را متحول کرد و در مسیر توسعه طلبی سیاسی و نظامی قرار داد. 
او با استخدام کارشناسان اروپایی، تأسیس مدارس و دانشگاه‌های جدید و تقویت ارتش به ویژه نیروی دریایی، این کشور را وارد مسابقه استعمار کرد. یکی از برنامه‌های پتر برای قدرتمند شدن روسیه گسترش سرزمین روسیه و دستیابی به دریاهای آزاد برای کسب منافع تجاری و سیاسی بود. جانشینان او تلاش کردند به این برنامه عمل کنند و به همین سبب در نواحی شرقی اروپا و حوزه دریاهای بالتیک سیاه و کاسبی (خزر) اقدامات نظامی وسیعی انجام دادند. این اقدامات موجب جنگهای متعدد روسیه با ایران، عثمانی و برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه شد.

در ادامه سوالات کنکور سال‌های اخیر که از محتوای این درس مطرح شده است را بررسی می‌کنیم..

پاسخ این تست‌ها را می‌توانید در مطلب مربوط به تحلیل سوالات درس دوم تاریخ دوازدهم انسانی در سایت کانون از طریق این لینک مشاهده کنید.

کدام موارد درباره درگیری مستمر دولتهای اروپایی با حکومت عثمانی و ایران دوره قاجار و دخالتهای آنها در امور داخلی این دو کشور درست است؟ (1403 خارج کشور)
 الف. استبداد مطلقه شاه ایران را محدود و سلطان عثمانی را تضعیف میکرد. 
 ب. فرصت کمتری برای دشمنی میان دو کشور ایران و عثمانی ایجاد میشد.
 ج. تقویت روابط بازرگانی و فرهنگی ایران و عثمانی را در پی داشت. 
 د. باعث می‌شد سیاستمداران دو کشور مواضع واحدی در برابر اروپایی ها اتخاذ کنند.
 1. الف - ج
 2. ج - د
 3. الف - ب
 4. ب - د

کدام مورد درباره تقدم و تأخر زمانی وقوع رویدادهای زیر درست است؟ (دی 1401)
 الف. دولت انگلستان رسماً هند را جزئی از قلمرو خویش اعلام کرد.
 ب. بیسمارک سرزمینهای آلمانی را متحد و امپراتوری آلمان را تأسیس کرد.
 ج. دوران حکومت ناپلون به پایان رسید.
 د. دوره دوم جنگهای ایران و روسیه آغاز شد.
 (1) «ب» پس از «ج» و قبل از «الف» روی داد.
 (۲) «الف» پس از «د» و قبل از «ب» روی داد. 
 (۳) «ج» پس از «د» و قبل از «الف» به وقوع پیوست. 
 (۴) «د» پس از «ب» و قبل از «ج» به وقوع پیوست.

کدام مورد درباره وضعیت طبقه متوسط جامعه فرانسه در آستانه انقلاب آن کشور در اواخر قرن ۱۸ درست است؟ (99 خارج کشور)
 (۱) علاقه اصلی آنها زمینداری بود و از پرداخت مالیات معاف بودند.
 (۲) به دلیل وجود آرامش و امنیت در کشور از نظام سلطنت رضایت داشتند.
 (3) به کارهایی چون وکالت و نویسندگی اشتغال داشتند و اغلب تحصیل کرده بودند.
 (۴) بیشتر اعضای این طبقه با سواد و تحصیل کرده و از معافیت مالیاتی برخوردار بودند.

کدام گزینه از مهمترین پیامدهای ظهور انقلاب صنعتی در کشورهای اروپایی است؟
 ( کنکور 99)
 (۱) دخالت در امور کشورهای دیگر
 (۲) شتاب گرفتن و گسترش استعمار
 (۳) رقابت شدید استعمارگران برای تصرف سرزمینها
 (۴) غارت ثروت سرزمینهای ثروتمند تحت سلطه

کدام کشورهای اروپایی با ضعف امپراتوری عثمانی در قرن ۱۸ برای کسب منافع و به بهانه دفاع از حقوق اقلیتهای قومی و مذهبی در امور داخلی این کشور دخالت می کردند؟ (98 خارج کشور)
 (۱) اتریش روسیه آلمان انگلیس
 (۲) فرانسه روسیه انگلیس هلند
 (۳) انگلیس فرانسه اتریش روسیه
 (۴) انگلیس فرانسه هلند اتریش

با آرزوی موفقیت :)

🔵عضویت در کانال تلگرامی کانون برترها🔵