سلام دوستان!
در این مطلب خلاصه نکات درس یک تاریخ دوازدهم انسانی - تاریخ نگاری و منابع دوره معاصر- همراه با نمونه سوالات امتحانات نهایی سال 1403 و سالهای گذشته و تستهای کنکور مرتبط با این مبحث را بررسی میکنیم.
محمدمهدی برزگر رتبه 36 کنکور انسانی 1401 دانشجوی حقوق دانشگاه شهیدبهشتی |
درس یک
منابع پژوهش در تاریخ اسلام و ایران دوران اسلامی
در این درس با انواع منابع تاریخ اسلام به ویژه تاریخ ایران در دوران اسلامی و ویژگیهای هریک از این منابع آشنا میشویم.
ابتدا سوالات امتحان نهایی خرداد 1403 که از این مبحث مطرح شده را بررسی میکنیم..
- کدام یک از منابع تاریخی سمت چپ با گزینههای سمت راست در ارتباط است. (خرداد 1403)
الف. اخلاق کشورداری و مناسبات اخلاقی فرمانروا و مردم | 1. تک نگاری |
ب. توصیف و ثبت تاریخ زندگی فرمانروا به صورت متمرکز | 2. تاریخ محلی |
ج. نگارش تاریخ جهان از آفرینش عالم تا پایان دوره ساسانیان | 3. اندرزنامه |
| 4. تاریخ عمومی |
پاسخ: الف. اندرزنامه ب. تک نگاری ج. تاریخ عمومی
گونههای منابع تاریخی از قرون اولیه اسلامیِ ایران تا پایان عصر صفوی
در یک تقسیم بندی کلی، این منابع تاریخی به دو گونه نوشتاری و غیرنوشتاری تقسیم میشود.
- منابع غیرنوشتاری
محوطه ها و بناهای تاریخی
دست ساخته های انسانی
آثار شفاهی
- مراجع و منابع نوشتاری
کتابهای تاریخی
سفرنامهها
نوشتههای جغرافیایی
ادبیات و متون ادبی
سیاست نامهها و اندرزنامهها
سایر نوشتهها
هرکدام از این منابع رو به صورت جداگانه بررسی میکنیم..
منابع غیرنوشتاری
محوطه ها و بناهای تاریخی
آثار برجای مانده از انسانها و جوامع گذشته از جمله مهمترین شواهدی است که به مورخان این امکان را میدهد تا از چگونگی اوضاع فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی گذشتگان آگاهی یابند. مانند مکانهای تاریخی مثل دشت چالدران و بناهای تاریخی نظیر میدان نقش جهان و به طور کلی آثار ساختمانی و معماری نظیر کاخها، کاروانسراها، قلعهها و برج ها، زیارتگاهها مقبرهها، پلها وجادهها، آبانبارها، مساجد و کلیساها، معابد و خانقاهها، بنادر و اسکلهها و روستاها و شهرهای قدیمی. این آثار، مورخان را برای فهم عمیقتر و بازسازی دقیقتر گذشته آمادهتر میکنند.
دست ساختههای انسانی
این دسته از آثار نیز برای مورخان به نوبه خود از منابع بسیار موثق محسوب میشوند. نظیر انواع پوشاک، انواع جواهرات، ابزارهای کشاورزی، ظروف، وسایل حمل و نقل، اشیای هنری مثل مجسمهها، تابلوهای نقاشی، سازهای موسیقی، جنگ افزارها، وسایل خانگی و در مجموع تمام دست ساختههای انسانی بازمانده از گذشته
آثار شفاهی
مطالعه روشمند افسانهها و اساطیر قومی دورههای مختلف تاریخی، خاطرات شفاهی، گونههای مختلف ادبیات عاميانه، اعم از داستانهای تاریخی، قهرمانی، اخلاقی، تمثیلی، تخیلی و طنزآلود، گونههای مختلف متلها، لطیفهها، انواع شعر نظیر دوبیتی، تصنیف، ترانه و لالایی کمک زیادی به شناخت فرهنگ، آداب و رسوم و سنتهای اجتماعی و طبقات مختلف مردم می کند.
مراجع و منابع نوشتاری
کتابهای تاریخی
از جمله مهمترین منابع مطالعه و پژوهش در گذشته، کتابهایی هستند که توسط مورخان دوره های مختلف نوشته شده است. کتابهای تاریخی تألیف شده در مقطع تاریخ ایران بعد از اسلام از تنوع خاصی برخوردارند. در اینجا با برخی از گونههای کتابهای تاریخی آشنا می شوید.
۱ - تاریخ های عمومی
۲ - تاریخ های محلی
3- تاریخ نگاری سلسله ای
٤ - تک نگاری
5- تاریخ های منظوم
تاریخهای عمومی
تاریخ نگاری عمومی یکی از شاخه های تاریخ نگاری در ایران است که از قرن چهارم هجری قمری آغاز و تا اواخر عصر قاجاریه تداوم یافت.
ویژگیهای تاریخ نگاری عمومی
مولفان این دسته از آثار، تاریخ جهان را از آفرینش عالم آغاز میکردند و با شرح و توضیح زندگی حضرت آدم و پیامبران به روایت تاریخ اساطیری ایران میپرداختند و از کیومرث آغاز میکردند و به دوره ساسانیان ختم و سپس رویدادهای تاریخ اسلام و سلسله های ایرانی را تا زمان حیات خود ثبت و ضبط میکردند.
مهمترین آثار
از مهمترین و مشهورترین تاریخهای عمومی میتوان به تاریخ طبری تألیف محمدبن جریر طبری اشاره کرد.
در عهد سامانیان زیر نظر ابوعلی بلعمی یکی از وزرای فرهنگ دوست ایشان تاریخ بلعمی ترجمه شد که بنا به نظر محققان از کهنترین تاریخهای عمومی فارسی شمرده میشود.
جامعالتواريخ تأليف خواجهرشیدالدین فضلالله همدانی که در حوالی سال ۷۱۰ ق در عهد ایلخانان نگارش آن به پایان رسید اشاره کرد. تاریخ روضة الصفا في سيره الانبياء و الملوك و الخلفاء تأليف محمدبن خاوندشاه معروف به میرخواند نیز از مهمترین و مشهورترین تاریخهای عمومی به زبان فارسی است.
تاریخ نگاری سلسلهای یکی دیگر از گونه های تاریخ نگاری است.
حکومتهای بزرگ و کوچک به منظور ثبت و ضبط رویدادهای دوران خود معمولا افراد ادیب و دانشمندی را تشویق به تدوین این رویدادها می کردند. بعدها با گسترش این نوع تاریخ نویسی در میان سلسله های محلی این نوع تاریخ نویسی با تاریخ نویسی محلی پیوستگی یافت.
معروف ترین این آثار كتاب التاجي في اخبار الدوله الديلميه ابواسحاق صابی در تاریخ آل بویه، دو کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی و «الیمینی» از عتبی هر دو در تاریخ غزنویان، کتاب عالم آرای عباسی تألیف اسکندر بیک ترکمان در تاریخ صفویان
تاریخهای محلی
تاریخ های محلی یکی از مهمترین گونه های تاریخ نگاری و یکی از گنجینه های مهم اطلاعات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی و نیز جغرافیایی شهرها و مناطق ایران است
هدف از نوشتن تاریخهای محلی
انگیزه اصلی نویسندگان این دسته از کتابهای تاریخی ثبت و ضبط رویدادهای تاریخی، بیان ویژگی های جغرافیایی و اقتصادی و نگارش زندگی نامه مفاخر و مشاهیر محلی بوده است.
معروف ترین آثار تاریخی محلی
- تاریخ سیستان از مؤلفی ناشناخته در موضوع تاریخ سیستان از ایام قدیم تا سال ۷۲۵ ق
- تاریخ رویان تألیف اولیاء الله آملی به زبان فارسی درباره تاریخ رویان از قدیمیترین ایام تا ۷۶۴ ق
- کتاب فارسنامه ابن بلخی در تاریخ و جغرافیای فارس
تک نگاری
این نوع تاریخ نگاری از دوره تیموری به بعد مرسوم شد. در این نوع تاریخ نگاری مؤلفان عموماً به سلطان اشاره و تاریخ زندگی او را به صورت متمرکز و ویژه مورد توصیف و ثبت و ضبط قرار میدادند.
مشهورترین تک نگاری ها
- عجائب المقدور فی نوائب تیمور تألیف ابن عربشاه درباره تیمور
- فتوحات شاهی از امینی هروی درباره شاه اسماعیل
تاریخ های منظوم
این سبک از تاریخ نگاری از دوره مغولان رایج شد. مورخان رویدادهای تاریخی را به نظم کشیده و به صورت متون منظم به صورت شعر تحریر و تألیف می کردند. از نمونه های تاریخ منظوم کتاب «ظفر نامه» حمد الله مستوفی و «شاه اسماعیل نامه» قاسمی حسینی گنابادی درباره فتوحات مؤسس سلسله صفوی شاه اسماعیل و از برجسته ترین منظومه های حماسی و تاریخی اثر گرانسنگ و بلند آوازه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی
سفرنامه ها
سفرنامه ها اطلاعات مفیدی از زندگانی اجتماعی مردم ایران ارائه می کنند که در دیگر منابع کمتر دیده میشوند. بسیاری از جهان گردان گنجینه ای از اخبار و اطلاعات بسیار با ارزش از تاریخ اجتماعی و فرهنگی و جغرافیای تاریخی سرزمین هایی را که دیده اند از جمله ایران به صورت سفرنامه ارائه داده اند. سفرنامه های افرادی مانند ناصر خسرو در قرن پنجم هجری قمری، ابن بطوطه در قرن هشتم و شاردن و پیترو دلاواله در عصر صفویه
ادبیات و متون ادبی
متون نظم و نثر ادبی گونه مهمی از منابع تاریخی محسوب می شوند. زیرا رویدادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، عقاید دینی - فلسفی رایج در هر عصری به صورت طبیعی در شعر شاعران و نوشته های ادبی منثور نویسندگان آن عصر انعکاس می یابند. همچنین بسیاری از شاعران مانند انوری، شاعر دوره سلجوقی در قصیده نامه اهل خراسان، سعدی در بوستان و گلستان و حافظ در دیوانش به خوبی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان خود را نقد کرده اند.
سیاست نامه ها و اندرزنامه ها
کتاب های سیاست نامه ای حاوی موضوعاتی درباره شیوه کشورداری و مناسبات حکومت و مردم اند. این آثار اطلاعات سودمندی در خصوص چگونگی اداره کشور و تشکیلات و نهادهای اداری ،اقتصادی، نظامی و فرهنگی ارائه می دهند. سیاست نامه خواجه نظام الملک توسی، وزیر مقتدر عصر سلجوقی یکی از برجسته ترین این آثار محسوب میشود. اندرزنامه ها بیشتر به اخلاق کشورداری و مناسبات اخلاقی فرمانروا و مردم می پردازند. از نمونه های اندرزنامه ها میتوان به قابوس نامه نوشته عنصرالمعالی قابوس بن وشمگیر در قرن پنجم هجری اشاره کرد.
نوشته های جغرافیایی
بررسی و مطالعه محیط جغرافیایی رویدادها در پژوهشهای تاریخی اهمیت زیادی دارد. نوشته های جغرافیایی اطلاعات بسیار با اهمیتی درباره آداب و رسوم، فرهنگ، نوع معیشت، آب و هوا، وضعیت اقتصادی، وضعیت نظامی و راهها، کالاها، قلعهها، برجها، بندرها، رودها و دریاها، پایتختها، ادیان و اعتقادات، نژاد و زبان و حدود و سرحدات و مرزهای سرزمین ها و حکومتهای محلی ارائه میدهند.
برخی از این متون عبارت اند از کتابهایی با عنوان مشترک المسالک والممالک تألیف نویسندگان مختلف از جمله ابن خرداد، «صوره الارض» ابن حوقل قرن چهارم، «حدود العالم من المشرق الى المغرب از نویسنده ای ناشناس، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم اثر مقدسی بشاری و از همه معروف تر و مهم تر دایره المعارف جغرافیایی بزرگ «عجم البلدان اثر یاقوت حموی
سایر منابع نوشتاری
«طبقات»، «انساب» و فرهنگنامه های زندگینامه ای وجود دارند که حاوی اطلاعات مفید تاریخیاند مانند:
«الطبقات الکبری» از ابن سعد کاتب واقدی، «انساب الاشراف» اثر بلاذری، «تاریخ بغداد» از خطیب بغدادی و کتاب «عيون الابناء فى طبقات الاطباء» اثر ابن ابی اصیبعه.
اسناد برجای مانده از دیوانهای حکومتی سلسله ها نظیر فرمانها، معاهدات سیاسی، اسناد اقتصادی و فرهنگی و منشآت نامهها نیز از منابع و مراجع مهم منابع تاریخی محسوب میشوند. متون تقویمی و گاهشماری، متون فلسفی و کلامی و فقهی و سایر تألیفات علمی نیز میتوانند به منظور تبیین اوضاع علمی دورههای تاریخی مورد توجه و مطالعه مورخان قرار گیرند. نوشتههای روی سکهها اطلاعات مفیدی درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی، مذهبی، اقتصادی و هنری سلسلههای حکومتی و نام پادشاهان ارائه میدهند.
در ادامه سوالات کنکورهای سالهای گذشته مربوط به درس یک تاریخ یازدهم انسانی را بررسی میکنیم..
کدام موارد درباره تاریخ نگاری ایران در دوره مغول - تیموری سده های هفتم تا نهم هجری قمری درست است؟ (کنکور تیر 1402)
الف. اثر شاخصی در تاریخ نگاری محلی تألیف نشد.
ب. نگارش متون تاریخی با تمرکز ویژه بر توصیف زندگی و اقدامات یک فرمانروا مرسوم شد.
ج. سرودن تاریخهای منظوم رواج بسیار یافت.
د. علاقه رجال ایرانی به جاودانه ساختن موفقیتهای سیاسی و نظامی شکوفایی تاریخ نگاری را سبب شد.
(1) «ب» و «ج»
(۲) «الف» و «د»
(3) «ج» و «د»
(۴) «الف» و «ب»
کدام مورد درباره تعالیم کنفوسیوس درست است؟ (کنکور دی 1401)
(۱) آنها را میتوان به متون اندرزنامه ای ایران دوره اسلامی - مانند قابوس نامه - نزدیک دانست.
(۲) نقش مهمی در اتحاد مردم چین و ایجاد اولین حکومت در این سرزمین داشت.
(۳) به عقاید بودا شبیه بود و بر اخلاق تأکید میکرد اما برای نظام اداری چین باستان فاقد کارایی بود.
(۴) با اندیشه های خواجه نظام الملک توسی قرابت داشت و کاربرد آنها به تمرکز اداری در عصر چه این و هان منجر شد.
سراینده منظومه تاریخی ظفرنامه که در دوره مغولان سرودن این نوع آثار رونق بسیاری یافت کدام است؟ (کنکور 1398)
(۱) میرخواند
(۲) امینی هروی
(۳) حمدالله مستوفی
(۴) قاسمی حسینی گنابادی
در کدام مورد توصیف درستی درباره رویدادها یا روندهای تاریخ نگاری در ایران آمده است؟ (کنکور تیر 1402 خارج از کشور)
(۱) تاریخ نگاری در قرن دهم نسبت به قرن نهم هجری از رواج و رونق بیشتری برخوردار شد.
(۲) تألیف متون تاریخی با تمرکز مورخ بر توصیف اقدامات یک فرمانروا از دوره تیموریان مرسوم شد.
(۳) ظهور سلسه های محلی امکان پیوستگی تاریخ نویسی محلی با تاریخ نویسی عمومی را فراهم آورد.
(۴) اتمام تألیف تاریخ سیستان در قرن ۸ هجری قمری نقطه پایان تاریخ نگاری محلی در ایران بود.
کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی در شمار کدام گونه از متون تاریخنگاری است؟ (کنکور تیر 1401 خارج از کشور)
(۱) محلی
(۲) سلسله ای
(۳) تک نگاری
(۴) عمومی
کدام گزینه کمک زیادی به شناخت فرهنگ آداب و رسوم و سنتها در دورههای مختلف تاریخی میکند؟ (کنکور 1400 خارج از کشور)
(۱) شهرهای تاریخی
(۲) بناهای تاریخی
(۳) اساطیر اقوام
(۴) تابلوهای نقاشی
معروف ترین اثر تاریخی محلی که از مؤلفی ناشناخته به یادگار مانده کدام است؟ (کنکور 99 خارج از کشور)
(۱) فارسنامه
(۲) تاریخ رویان
(۳) تاریخ سیستان
(۴) حدود العالم
پاسخ این تستها را میتوانید در مطلب مربوط به تحلیل سوالات درس یک تاریخ یازدهم انسانی در سایت کانون از طریق این لینک مشاهده کنید.
با آرزوی موفقیت :)
محمدمهدی برزگر رتبه 36 کنکور انسانی 1401 دانشجوی حقوق دانشگاه شهیدبهشتی |
