بسم الله الرحمن الرحیم
درس دوازدهم – علوم و فنون ادبی 3 – حسن تعلیل ، اسلوب معادله ، حس آمیزی – مطابق با آزمون 16 اردیبهشت 1401
تهیه شده توسط: آرمین عبدالحسینی ، رتبه 29 کنکور 1400 ، دانشجوی رشته حقوق دانشگاه تهران
اسـلـوب مـعـادلـه:
ریشه نخل کهن سال از جوان افزون تر است / بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را
سخن اصلی شاعر در مصراع دوم است و می خواهد بگوید که انسان های پیر ، به دنیا وابستگی زیادی دارند و برای اینکه مطلب را بهتر منتقل سازد از مثالی استفاده کرده و پیر را به نخل کهن سالی تشبیه کرده که ریشه های او در اعماق خاک است.
اسلوب معادله: آوردن بیتی که دو مصراع آن ارتباط معنایی دارند و مصراع دوم در حکم مثال و مصداقی برای مصراع اول می باشد.
نکات اسلوب معادله :
1- هر کدام از دو مصراع از نظر دستوری کامل باشند و با حروف ربط وابسته ساز نیامده باشند.
مثال: بخور مردم آزار را خون و مال / که از مرغ بد کنده به پر و بال (اسلوب معادله نیست چون مصراع دوم با حرف وابسته ساز (که) آغاز شده است.
2- مصراع دوم ادامه دهنده مصراع اول نباشد و بتوانیم بین دو مصراع علامت مساوی و برابری بگذاریم.
3- مصراع دوم ، دلیل مصراع اول نباشد و با اضافه کردن (همان طور که) معنی بدهد.
4- دو مصراع مثال و مصداق هم باشند
5- اسلوب معادله در یک بیت رخ می دهد و بیت دومی نمی تواند وجود داشته باشد.
6- گاهی سخن اصلی در مصراع دوم است و مثال در مصراع اول ذکر می شود.
مثال: فکر شنبه تلخ دارد جمعه اطفال را / عشرت امروز بی اندیشه فردا خوش است
7- گاهی سخن اصلی در بیت نیست و دو مصراع تنها مثال هستند در این موارد باز هم اسلوب معادله برقرار است:
دود اگر بالا نشیند کسر شان شعله نیست / جای چشم ابرو نگیرد گر چه او بالاتر است
مــثــال:
- عیب پاکان زود بر مردم هویدا می شود / موی اندر شیر خالص زود پیدا می شود
عیب و ایراد افراد پاک زود خود را نشان می دهد همانطور که مو خود را زود در شیر آشکار می کند.
- حلاوت سخن تلخ را ز عاشق پرس / ز ماهیان بطلب طعم آب دریا را
سخن تلخی که معشوق می گوید برای عاشق شیرین است همانطور که طعم آب شور برای ماهی گوارا است.
- حریص را نکند نعمت دو دنیا سیر / همیشه آتش سوزنده اشتها دارد
به انسان حریص حتی اگر نعمت دو جهان برسد ، باز هم سیر نمی شود همانطور که آتش در سوزاننده ترین حالت باز سرکشی می کند.
- سعدی از سرزنش غیر نترسد هیهات / غرقه در نیل چه اندیشه کند باران را
سعدی از سرزنش و ملامت دیگران ناراحت نمی شود همانطور که کسی که درکنار نیل زندگی می کند ، ترسی از باران ندارد
- قطع امید کرده نخواهد نعیم دهر / شاخ بریده را نظری بر بهار نیست
کسی که از دنیا بریده باشد نعمت آن را نمی خواهد همانطور که شاخی که از درخت بریده شده باشد منتظر بهار نیست.
- انتقام هرزه گویان را به خاموشی گذار / تیغ می گوید جواب مرغ ناهنگام را
با خاموشی جواب کسانی را که زیاد حرف می زنند و سخنان چرت و پرت می گویند بده همانطور که تیغ جواب مرغی است که در هنگام روز صدا و آواز می دهد.
- صورت نبست در دل ما کینه کسی / آیینه هر چه دید فراموش می کند
کینه کسی در دل ما باقی نماند همانطور که تصاویر در آیینه باقی نمی ماند.
- پای خوابیده به فریاد نگردد بیدار / پند با عاشق بی دل چه تواند کردن؟؟!
عاشق بیدل را نمی توان نصیحت کرد و پند داد همانطور که پایی که به خواب رفته است را نمی توان با فریاد بیدار کرد.
حسن تعلیل:
تا چشم تو ریخت خون عشّاق / زلف تو گـرفت رنگ مـاتم
در این بیت شاعر به جای علت واقعی مشکی بودن موی یار که وجود هرمون های رنگ ساز می باشد ، علتی غیر واقعی اما شاعرانه آورده و معتقد است که دلیل سیاهی موی معشوق عزاداری او برای ریخته شدن خون عاشقان است.
حسن تعلیل (دلیل نیکو آوردن) : آوردن علتی خیالی به جای علت واقعی که شاعرانه و ادبی باشد. زیبایی حسن تعلیل به آن است که اگر چه دلیل واقعی نیاورده است اما علتی دلپذیر را ذکر کرده است که موجب اقناع مخاطب می گردد.
نکته: در حسن تعلیل معمولا برای بیان دلیل از حروف ربطی مانند (از آن : به آن دلیل که/ تا: چون که / چون: به دلیل آن که / از: به دلیلِ و ...) استفاده می شود. اگر این حروف نبود از مفهوم بیت تشخیص میدهیم.
مـــثــــال:
- این همه پیرایه بسته جنت فردوس / بو که قبولش کند بلال محمد
علت زیبایی بهشت این است که بلال (غلام پیغمبر) و نه خود حضرت محمد (ص) آن را قبول کند.
- به سرو گفت کسی میوه ای نمی آری / جواب داد که آزادگان تهی دستند
علت میوه ندادن درخت سرو را ، آزاده بودن سرو می داند.
- گر پر از لاله سیراب بود دامن کوه / مرو از راه که آن خون دل فرهاد است
دلیل روییدن لاله در دامنه کوه را خون دل فرهاد می داند.
- پرسیدم از هلال ماه چرا قامتت خم است / آهی کشید و گفت که ماه محرم است
شاعر علت خمیدگی هلال بودن ماه را ، فرارسیدن ماه محرم تبیین کرده است.
- خمیده پشت از آن گشتند پیران جهان دیده / که اندر خاک می جویند ایام جوانی را
دلیل خمیدگی پشت پیران در این است که بر روی زمین به دنبال جوانی از دست رفته خود هستند.
- رسم بد عهدی ایام چو دید ابر بهار / گریه اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
شاعر دلیل بارش باران های بهاری را بدعهدی روزگار می داند.
- عجب نیست از خاک اگر گل شکفت / که چندین گل اندام در خاک خفت
علت برآمدن گل از خاک ، مدفون شدن زیبا رویان در خاک دانسته شده است.
- خاک بغداد به مرگ خلفا می گرید / ور نه این شط روان چیست که در بغداد است؟
دلیل جاری بودن دجله در عراق ، گریستن خاک بغداد برای مرگ خلفا می باشد.
- خون دل مشتاقان خورده است لب لعلت / سرخ است لبت اینک منکر نتوان بودن
علت سرخی لب معشوق را ، خوردن خون دل عاشقان بیان شده است.
- به گل و بلبل اگر باد نه بوی تو رساند / آن چرا جامه دران آمد و این نعره زنان
دلیل شکوفایی گل (جامه دریدن) و آواز خواندن بلبل (نعره) ، وزیدن بوی یار می باشد.
- آسمان نیز به صد دیده تو را می طلبد / ورنه اندر کفش این مشعله تابان چیست؟
دلیل وجود خورشید در آسمان ، جستجو کردن برای یافتن یار توسط آسمان دانسته شده است.
- بس که بد می گذرد زندگی اهل جهان / مردم از عمر چو سالی گذرد عید کنند
علت جشن و شادی مردم در عید نوروز ، به اتمام رسیدن یک سال از زندگی پر مشقت است.
- چوب را چون بشکنی گوید تراق / این صدا از چیست؟ از درد فراق
صدای شکسته شدن چوب به این خاطر است که دو تکه جدا شده از درد فراق ناله می کنند.
- هنگام سپیده دم خروس سحری / دانی ز چه رو همی کند نوحه گری
یعنی که نمودند در آیینه صـبـح / از عمر شبی گذشت و تو بی خبری
شاعر ، علت خواندن خروس در صبح را این می داند که خروس می گوید شبی از عمر انسان گذشت و انسان هنوز در غفلت است.
حس آمیزی
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر / یادگاری که در این گنبد دوار بماند
در مصراع اول شاعر به جای اینکه بگوید از صدای سخن عشق خوشتر نشنیدم ، از ندیدم استفاده کرده است و دو حس بینایی و شنوایی را با یکدیگر آمیخته است و آرایه حس آمیزی را پدید آورده است.
حس آمیزی: آمیختن دو یا چند حس در کلام که ذهن را به کنجکاوی در آورد و بر زیبایی و تاثیر کلام بیفزاید را آرایه حس آمیزی گویند.
مـــثــــال:
- رخ شاه کاووس پر از شرم دید / سخن گفتنش با پسر نرم دید
سخن نرم و دیدن سخن ، آرایه حس آمیزی به وجود آورده است.
- به ترانه های شیرین به بهانه های زرین / بکشید سوی خانه مه خوب خوش لقا را
ترانه های شیرین ، آرایه حس آمیزی به وجود آورده است.
- بوی دهن تو از چمن می شنوم / رنگ تو ز لاله و سمن می شنوم
شنیدن بوی دهن و شنیدن رنگ ، آرایه حس آمیزی به وجود آورده است.
تست :
1. در کدام بیت حسن تعلیل وجود دارد؟
الف) چون جگر عاشقان می خورد این شب به ظلم / دود سیاهی ظلم بر دل شب می دمد
ب) جانم اگر صافی است دردی لطف تو است / لطف تو پاینده باد بر سر جان ابد
ج) بر اثر دل برو تا تو ببینی درون / سبزه و گل می دمد جوی وفا می رود
د) عاقله شب تویی باز رهانش ز ظلم / نیم شبی بر فلک راه بزن بر رصد
2. کدام گزینه فاقد آرایه حسن تعلیل است؟
الف) رنگ آب از سیلی امواج می گردد کبود / حیف طبعی کز وبال کبر و کین آگاه نیست
ب) زدم ز قد دو تا رخش زندگی را نعل / که جان ز کشور تن نیّت سفر دارد
ج) تا کمان علم او ظاهر شود / این همه اسرار بر صحرا نهاد
د) ناله مظلوم در ظالم سرایت می کند / زین سبب در خانه زنجیر دایم شیون است
3. در کدام بیت آرایه اسلوب معادله به کار نرفته است؟
الف) در این زمان که عقیم است جمله صحبت ها / کناره گیر و غنیمت شمار عزلت را
ب) زخم می باشد گران ، شمشیر لنگردار را / زینهار از دشمنان بردبار اندیشه کن
ج) سماع اهل دل از روی شادمانی نیست / سپند از سر آتش ز درد می خیزد
د) عشق در کار دل سرگشته ما عاجز است / بحر نتواند گشودن عقده گرداب را
4. کدام بیت فاقد آرایه اسلوب معادله است؟
الف) عشق اول ناتوانان را به منزل می برد / خار و خس را زودتر دریا به ساحل می برد
ب) نیست سامان تماشا صفحه ننوشته را / چهره خوبان نو خط بیش تر دل می برد
ج) بر هدف دستی ندارد تیر ، بی زور کمان / همت پیران جوانان را به منزل می برد
د) صبر اگر یک دم عنان داری کند پروانه را / بی قراری شمع را بیرون ز محفل می برد
5. در کدام بیت آرایه حس آمیزی مشهود نیست؟
الف) تلخ منشین شراب اگر داری / شور کم کن کباب اگر داری
ب) هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جریده عالم دوام ما
ج) رخ شاه کاووس پر شرم دید / سخن گفتنش با پسر نرم دید
د) ما گر چه مرد تلخ شنیدن نه ایم لیک / تلخی که از زبان تو آید شنیدنی است
پاسخ نامه:
1. گزینه 1
این گزینه علت سیاهی شب را ظلم کردن شب به عاشقان می داند و لذا دلیل ادبی و غیرواقعی برای سیاهی شب بیان شده است.
2. گزینه 3
گزینه 1: دلیل رنگ کبود آب دریا ، سیلی زدن امواج است.
گزینه 2: دلیل خمیدگی قامت در پیری فراهم شدن نعل رخش برای سفر آخرت است.
گزینه 4: دلیل ناله و شیونی که از زنجیر بر می خیزد ، سرایت کردن ناله مظلوم به وی است.
3. گزینه 1
گزینه 2: بین شمشیر لنگردار با دشمنان بردبار ، اسلوب معادله برقرار شده است.
گزینه 3: بین سماع اهل دل با خزیدن سپند از سر آتش ، اسلوب معادله برقرار شده است.
گزینه 4: بین عشق با بحر و دل سرگشته ما با عقده گرداب اسلوب معادله برقرار شده است.
4. گزینه 4
بیت اسلوب معادله ندارد زیرا مصراع دوم معنای مصراع اول را کامل می کند و به نوعی دو مصراع مکمل یکدیگر هستند.
5. گزینه 2
گزینه 1: تلخ نشستن دارای حس آمیزی است.
گزینه 3: سخن نرم دارای حس آمیزی است.
گزینه 4: تلخ شنیدن دارای حس آمیزی است.
برای رزرو مشاوره و رفع اشکال درسی و شرکت در کلاس های کنکوری با مشاوران سایت برترها بر روی لینک زیر کلیک کنید یا با شماره تماس 0216463 داخلی1174(حیدریان) تماس بگیرید.
مطالب مرتبط:
آزمونک جغرافیا-جغرافیا دوازدهم-آرمین عبدالحسینی
