تاریخ خط قبل از اسلام
در اسطوره های ایران باستان پیدایش خط را به تهمورث یکی از پادشاهان نسبت داده اند. این موضوع در کتابهای تاریخ بلعمی و فارسنامه ابن بلخی و مجمل التواریخ و شاهنامه فردوسی آمده است.
نکته: کشف کتیبه آجری به خط نشانه ای ایلام مقدم در محوطه جیرفت کرمان، باعث شد باستات شناسان درباره داشته های پیشین خود درباره کهن ترین تمدن جهان (سومر) تجدید نظر کنند.
در محوطه شهداد کرمان معروف به خبیص، خط نشانه ی شهداد بر روی سفالینه های قرمز رنگ پیدا شد.
نکته: بر روی آجرهای بزرگترین زیگورات جهان معروف به چغازنبیل در شوش خط میخی ایلامی مشهود است.
نکته: کتیبه ی کوه بیستون سه زبانه است: پارسی، بابلی، ایلامی.
نکته: مهر استوانه ای داریوش به سه خط پارسی، بابلی و ایلامی است.
نکته: لوح سیمین و زرین داریوش هم به سه خط پارسی، بابلی و ایلامی است.
نکته: وجود کتیبه ها به زبان های دیگر بیانگر احترام داریوش به زبانها و فرهنگ های دیگر است.
در تمدن هخامنشی دو خط آرامی و میخی موجود بود.
خط آرامی ← خطی الفبایی است و 22 حرف دارد و از فینیقی ها اقتباس شد در حدود قرن ده ق.م.
نکته: در سنگ یادبود بوکان (آذربایجان غربی) کتیبه ای به خط آرامی دیده شده است.
نکته: کتیبه ی مشهور در لایروبی کانال سوئز به دو خط پارسی و هیروگلیف مصری است. نوشته های روی این کتیبه به حفر کانال سوئز توسط داریوش و نام دریای پارس اشاره شده است.
در دوران سلوکی و اشکانی بر روی سکه ها، نوشته هایی به خط یونانی ضرب می شد.
نکته: پشت سکه های اشکانی، عبارت دوستدار یونانیان ضرب می شد. با خروج سلوکیان از ایران، خط پهلوی اشکانی و خط آرامی بر بیشتر سکه ها ضرب می شد.
در دوره ساسانی خط پهلوی رواج داشت. خط پهلوی ساسانی، به دلیل دین زردشت و کتاب مقدس (اوستا) به خط اوستایی یا دین دبیره نام گذاری شد.
نکته: در نقش رستم فارس و بنای کعبه زردشت در نزدیکی نقش رستم، شرح شکست والرین امپراطور روم در جنگ با شاپور ساسانی به خط پهلوی ساسانی حک شده است.
نکته: در دورا اروپوس در عراق، نوشته هایی به خط پهلوی و پارتی نوشته شده است.
تاریخ خط بعد از اسلام
به ورود دین اسلام، خط کوفی وارد ایران شد. خط کوفی ابتدا بدون نقطه و حرکت گذاری نوشته می شود بعدها بحاطر جلوگیری از اشتباهات نقطه و حرکت اضافه شد.
نکته: اولین کسی که نقطه را برای خط کوفی وضع کرد ← ابوالاسود دوئلی شاگرد امام علی بود.
خط کوفی ایرانی ← خط کوفی پیرآموز ← نوعی خط کوفی ساده و روان.
انواع خط کوفی در ایران:
کوفی تحریری
کوفی تزئیینی
کوفی بنایی
کوفی بنایی (معقلی)
کاربرد خط کوفی بنایی یا معقلی ← نمای بناهای مقدس و مذهبی است. در خط کوفی بنایی، به صورت هندسی و مستقیم طراحی می شود.
اقلام سته
با ظهور محمد بن علی فارسی (ابن مقله) خط وارد مرحله جدیدی شد.
نکته: ابن مقله اقلام سته (محقق، ریحان، نسخ، ثلث، رقاع و توقیع) را از میان انواع خطوط اقتباس کرد.
نکته: ابن مقله خطوط نسخ و محقق و رقاع را به قاعده در آورد.
نکته: ابن مقله دوازده قاعده کلی برای خط را وضع کرد ← ضعف و قوت، سطح و دور، صعود و نزول، نسبت و ترکیب، کرسی و اصول، صفا و شان.
علی بن هلال (ابن بواب) ← خط ریحان را پدید آورد.
نکته: به خط ابن مقله و ابن بواب ← منسوب می گویند.
نکته: به خط یاقوت مستعصمی ← خط اصول می گویند.
کاربرد خط نسخ ← کتاب قرآن
کاربرد خط ثلث ← سر سوره ها، قطعه نویسی، کتیبه نویسی اماکن مذهبی
کاربرد خط توقیع و رقاع ← نامه نگاری
کاربرد خط محقق و ریحان ← نوشتن قطعات و کتابت
هنر کتابت در ایران
اوستا ← کتاب مقدس ایران باستان
کلیله و دمنه ← اصل کتاب به زبان سانسکریت و با نام پنجه تنتره است. برزویه طبیب این کتاب را از هند به ایران آورد و به زبان پهلوی ساسانی ترجمه کرد.
درخت آسوریک ←از آثار دوره اشکانیان است.
یادگار زریران ← از آثار دوره اشکانیان بوده و در دوره ساسانیان بازنویسی شد. یارگار زریران به زبان پهلوی و نخستین تعزیه ی ایرانی است.
تدهیب
تدهب هنر آراستن صفحات کتاب یا قطعات خوشنویسی توسط زراندازی و طلا کاری نقش هاست. سابقه تذهیب به دوران قبل از اسلام باز می گردد که نمونه آن زرنگاری در کتاب های مانویان (ارژنگ مانی) است.
در عصر تیموریان تذهیب رشد قابل توجه ای کرد. در عصر صفویه هنر تذهیب به حاشیه کتابها منتقل شد. در عصر زندیه از تشعیر و گل و مرغ در کنار تذهیب استفاده می شد. در عصر قاجاریه، هنرمندان دو دسته شدند، مقلد غربی و سنتی ایرانی. در دوره قاجار هنر آراستن کتاب و پیدایش چاپ از خصوصیات صنعتی برخوردار بود.
تشعیر (حاشیه)
روش آرایش حاشیه ی صفحات کتاب یا مرقع است همراه با نقش مایه های حیوان، گیاهان و ...
نگارگران نقش مایه ها را با رنگ طلایی بر پس زمینه لاجوردی طراحی می کنند. تشعیر را به صورت تخت اجرا می کنند.
تشعیر ابتدا در دیوان اشعار به کار می رفت.
تشعیر در دوره تیموریان و صفویان به اوج خود رسید.
ویژگی های تشعیر:
1) طراحی و رنگ آمیزی محدود (یک یا دو رنگ اغلب طلایی یا نقره ای)
2) قلم گیری طرح ها با نقوش سنتی
مهمترین ویژگی بارز تشعیر ← قلم گیری خاص تشعیر و تفاوتش با تذهیب است.
نگارگری
هنر نگارگری ایرانی کاملا با نقاشی غربی متفاوت است. در نگارگری، هنرمند هیچگاه به تقلید از طبیعت نمی پردازد (عدم تقلید از طبیعت)- نگاره را بدون سایه روشن، حجم پردازی، عمق نمایی و شخصیت پردازی ارائه می کند.
نکاتی کلیدی از نگارگری ایران:
قلم گیری و رنگ های تخت و درخشان - عدم تقلید از طبیعت - عدم عمق نمایی و سایه پردازی - وفاداری به فضای دو بعدی تصویر - وجود نور مطلق که همه جا را روشن می کند.
خیالی نگاری (نقاشی قهوه خانه ای)
در دوران مشروطه، به دست نقاشان مکتب ندیده به وجود آمد. خیالی نگاری، نوعی نقاشی روایی با اسلوب رنگ روغن با مضمون های رزمی، بزمی و مذهبی است.
ویژگی های خیالی سازی ← استفاده از رنگهای روغنی / بزرگی اندازه نسبت به سایر آثار طراحی و نقاشی سنتی / حاشیه سازی در خیالی سازی مرسوم نیست / خیالی سازی به صورت تخت و در شکل مستطیل و مربع اجرا می شود / گاهی نام هنرمند کنار تصویر درج می شود / از ساخت و ساز کمتری نسبت به نگارگری، تذهیب، گل و مرغ برخوردار است / بهره گیری از نقش مایه های گیاهی، انسانی، حیوانی.
خط کوفی: این خط از دوره بعد از سقوط دولت ساسانی وارد ایران شد و برای ایرانی ها خطی بیگانه به حساب می آمد.بعد ها با تغییراتی ایرانی ها به نوعی خط کوفی ساده و روان دست یافتند که آن را خط کوفی ایرانی(پیرآموز) نامیدند.
انواع خط کوفی در ایران : تحریری - تزئیینی - بنایی - پیرآموز
خط کوفی بنایی یا معقلی در نمای بناهای مقدس و مذهبی به کار می رود. در این نوع کوفی کلمات و جملات با استفاده از خط مستقیم و هندسی به صورت محاسبه شده و زیبا طراحی شد.
اقلام سته : با ظهور چهره درخشان محمد بن علی فارسی (ابن مقله شیرازی) خط وارد مرحله جدیدی شد و خطوق محقق و ریحان و ثلث و نسخ و رقاع و توقیع مشهور به اقلام سته از میان انواع خطوط اقتباس شد. ابن مقله شبرازی خطوط نسخ و رقاع و محقق را به قاعده در آورد. همچنین وی دوازده قاعده کلی خط را وضع کرد. علی بن هلال معروف به ابن بواب براساس قواعد هندسی و دوازده قاعده اقلام سته را زیباتر و روان تر جلوه داد و خط ریحانی را به وجود آورد. به خط ابن مقله و ابن بواب خطوط منسوب می گویند. یاقوت مستعصمی با جدیت و ابتکار اقلام سته را ترویج کرد و خط نسخ را به مقامی والا رسانید. اقلام سته یاقوتی را خطوط اصول میگویند.
از خط نسخ در کتابت قرآن از خط ثلث در سر سوره ها و قطعه نویسی و کتیبه نویسی مساجد و از خط توقیع و رقاع برای نامه نگاری و از خط محقق و ریحان برای نوشتن قطعات و کتابت استفاده می شد. در اواخر عهد صفویه احمد نیریزی در شیوه خط نسخ تغییراتی ایجاد کرد که به نسخ ایرانی مشهور است.
خط نسخ: در قرن سوم هجری ابن مقله به وسیله مقیاس ها و تناسبات هندسی و دقیقی که در خط کوفی وضع کرده بود،خط نسخ را پدید آورد و تکامل بخشید. امتیاز مهم این خط ، رعایت نسبت در آن است که یکی از قواعد مهم خوشنویسی شمرده می شود.این خط نمونه شاخصی از رعایت اندازه و تناسبات حروف متشابه بوده که این ویژگی ها خود، اصلی در زیبایی خط است.
نسخ، خطی کامل،معتدل،منظم و واضح است که این همه خواندن آن را بسیار ساده می کند. سهولت یادگیری خط نسخ، زمینه گسترش سواد در میان مسلمانان را به وجود آورد و خطی علمی و آموزشی جهان اسلام شد. خط نسخ نمایانگر سادگی، معنویت، انضباط، پایداری و قانون مندی و دارای روحیه ای آرام و درونگراست. در اواخر عهد صفوی، احمد نیریزی در این خط تغییراتی بوجود آورد که به نسخ ایرانی شهرت یافت و از شیوه نسخ عربی متمایز شد.
خط نسخ اولین خطی است که به سبب حروف دقیق، منظم و روشن در خدمت صنعت چاپ قرار گرفت و الگوی طراحی حروف چاپ سربی واقع شد.
خط محقق: این خط نخستین خطی است که از خط کوفی استخراج شد و تاثیرات ذوق ایرانی در آن بارز است. محقق خطی باشکوه، با اندام درشت، با فاصله های منظم،یک دست و ساده است و چون هر حرف شکلی ثابت و معین دارد با حرف دیگری اشتباه نمی شود. کلمات تو در تو نوشته نمی شود. به این جهات خط محقق خطی روشن و واضح است.
خط ریحان: این خط مقتبس از خط محقق است و سال ها بعد از آن پدید آمده و به ابن بواب منسوب است.این خط همه محاسن و ویژگی های خط محقق را دارد و افزون بر آن،حرکات و اشکال حروف در خط ریحانی نازک تر و ظریف تر است و خطوط عمودی آن کوتاه تر شده و کلا به ظرافت و لطافت ممتاز گشته است.
خط محقق و ریحان در نظر اول شبیه به خط ثلث می نمایند. خوانا بودن خط محقق و ریحان یکی از دلایل به کار رفتن شان است. شاید به سبب کندی ذاتی آن در کتابت و لزوم صرف وقت زیاد، از رواج آنها کاسته شد و متروک گشتند. دوام خط ریحان بیشتر از محقق است.
خط ثلث: ثلث خطی پرحرکت و مواج است و حالتی رقص گونه دارد.گردش قلم در این خط روان است و یک سوم آن را سطح و دو سوم آن را دور تشکیل می دهد و به همین دلیل آن را ثلث نامیده اند. حروف و کلمات با وجود درشتی حالتی بهم پیوسته دارد و حلقه های حروف در آن مثل خط نسخ باز است. خط ثلث برای نوشتن سرلوحه ها، جلد کتاب و عنوان سوره ها در قرآن و به ویژه در زیباترین جلوه خود یعنی بر روی کتیبه و کاشی کاری به کار رفته است. ثلث نماد فرهنگ اسلامی است. خط ثلث نمایانگر قداست،قداست،جدیت، عبادت،عظمت و روحیه ای متعالی و برونگرا و پرانرژی دارد.
خط توقیع: این خط،از مشتقات خط ثلث است به این دلیل عنوان توقیع به آن داده اند که در قدیم فرمانها و نامه ها را با این خط کتابت می کردند.ظرافت خط توقیع از خط ثلث بیشتر و ترکیباتش فشرده تر است و قواعدش در کتابت نظیر ثلث است. در خط توقیع ضخامت حروف یکسان است. ظریف تر بودن توقیع نسبت به ثلث، موجب سهولت و روانی آن در کتابت شده است. در پایان قرآن ها و کتابها نام سفارش دهنده یا کسی که کتاب به او اهدا می شد و نیز تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب رابه خط توقیع می نوشته اند. در ایران به تدریج خط رقاع جای خط توقیع را گرفت.
خط رقاع: خطی است که بر اثر نیاز به تند نویسی در مکاتبات به کار رفته و از خط توقیع به وجود آمده، به همین دلیل از آسانی و روانی برخوردار است.
رقاع خطی است تمام دور و کمتر از یک ششم آن سطح است.حروف آن منسجم و کم ارتفاع است. تداخل و تو در تو نوشتن حروف در خط رقاع رایج و معمولی نیست و در این خط فاصله هابه طور منظم رعایت می شوند. حروف و اشکال آن دارای هماهنگی و ترکیب یکسان اند.حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع است.
خط تعلیق: این خط از ترکیب خط های نسخ ،توقیع و رقاع به وجود آمد و در نگارش کتابها و دیوانهای شعر به کار می رفت. نیاز به تند نویسی موجب شد حروف و کلمات شکلی پیوسته به خود بگیرند که در نتیجه آن سرعت کتابت افزایش یافت. این شیوه نگارش که مخصوص کاتبان دربار و منشیان بود شکسته تعلیق یا ترسل نام گرفت و شکلی بالا رونده دارد. حروف و کلمات از لحاظ درشتی و ریزی و ضخامت و نازکی یکنواخت نیست. خط تعلیق از نظر آنکه اساس و مقدمه پدید آمدن خطوط شاخص ایرانی (نستعلیق و شکسته نستعلیق) بوده اهمیت بسیار دارد. خط تعلیق مورد توجه عثمانی ها و مصری ها قرار گرفت. آنها به تناسب ذوق و سلیقه خویش تصرفاتی در تعلیق ایجاد کردند و شیوه پدید آمده را خط دیوانی نامیدند. خط دیوانی به دو شکل دیوانی جلی و دیوانی خفی نوشته میشود.
خط دیوانی خفی حرکات و تزیینات به کار نمی رود. خط دیوانی جلی با تمام حرکات و نقطه ها و تزیینات کوچک نوشته می شود.خط دیوانی روحیه ای جوان،سرکش،ناشکیبا و بانشاط دارد.
خط نستعلیق: ترکیبی از دو خط نسخ و تعلیق است که توسط میر علی تبریزی به قاعده در آمد. نستلیق از کندی نسخ و پیچیدگی و بی نظمی تعلیق به دور است. ویژگی های خط نستعلیق : توازن،استواری،حسن ترکیب و هماهنگی اجزا برخوردار است. از دلایل رواج خط نستعلیق سرعت تحریر و سهولت خوانایی کلمات است.در قرن 13هجری قمرب در خط نستعلیق که بیشتر در قالب کتابت،سطر و چلیپا نوشته میشد گونه ای خاص به نام سیاه مشق رواج یافت که حروف و کلماتش به صورت متوالی و فشرده تکرار میشد.
خط نستعلیق نمایانگر زیبایی ،تناسب، اصالت، آرامش و نرمی است. این خط نماد فرهنگ ایرانی و خط فارسی است.خط نستعلیق شعر و ادبیات و عرفان را به یاد می آورد. محمد رضا کلهر بر زیبایی این خط افزود و شیوه کتابت نستعلیق را به کمال رساند. برای به کارگیری در صنعت چاپ اندکی تغییراتی در آن به وجود آورد.
شکسته نستعلیق: نیاز منطقی به تند نویسی در اواخر دوره صفویه سبب شکل گیری خط شکسته نستعلیق شد که برای نگارش سریع بسیار مناسب بود. ساختار این خط تماما بر دور استوار است. نسبت به خط نستعلیق ،حرکت دست و قلم در آن آزادتر،خطوط قائم آن کوتاهتر و کشیدگی حروف در آن بیشتر است. گاهی حروف منفصل در آن پیوسته و متصل است. خط شکسته نستعلیق به دست مرتضی قلی خان شاملو و سپس محمد شفیع هروی تکمیل شد. و توسط درویش عبد المجید طالقانی به درجه کمال رسید.
خط شکسته نستعلیق نمایانگر حس رهایی،حرکت،ظرافت و شادابی است و ریتمی موزون و موسیقی وار بر آن حاکم است. در خط شکسته نستعلیق شکل حروف و ترکیبات با یکدیگر به جهت سرعت،ابتکار و بدیهه نویسی از تنوع زیاد برخوردار است.
برای مشاهده ادامه مطالب بیشتر و تصاویر مرتبط با مطالب فوق به فایل ضمیمه مراجعه کنید.
منبع: کتاب میراث فرهنگی و هنری، کتاب خط در گرافیک
تهیه و تنظیم: گلشن اسکندری دانشجوی سینما دانشگاه هنر تهران
