به نام خدا
منطق دهم (درس سوم : مفهوم و مصداق، مفهوم جزئی و کلی ، نسبت های چهارگانه )
منظور از مفهوم و مصداق چیست ؟ شما از هرکدام از اشیا که در عالم می بینید ، یک صورت ذهنی دارید . یعنی شما به آن شیء نگاه کرده اید و صورتی از آن را در ذهن ساخته اید .
مفهوم :همان صورت ذهنی اشیا است .
مصداق :شیء واقعی در بیرون از ذهن که آن صورت ذهنی بر آن صدق می کند، مصداق آن است .
نکته :گاهی اوقات ذهن می تواند از روی مفاهیم و صورت هایی که در آن وجود دارد ،صورتی کلی تر بسازد .(مثال با داشتن صورت حسن – علی -پرویز- پروین ، از همه اینها یک صورت کلی به نام انسان بسازد.یا با دیدن این درخت و آن درخت ، یک صورت کلی از درخت بسازد .)
پس می توان گفت مفاهیم یا صورت های ذهنی دو دسته اند : 1-صورت یک شیء خارج از ذهن که به صورت خاص و منحصر به فرد به همان شیء خاص یا شخص خاص منطبق است .و اختصاص به همان دارد .به این نوع مفا هیم جزئی میگویند .یعنی هر شیء خاص ، در ذهن یک صورت مخصوص به خود دارد .که به این صورت ،جزئی می گویند . پس تصور یا مفهوم جزئی یک مصداق ) فقط یک مصداق (نه بیشتر و نه کمتر )در عالم خارج دارد که می توان با انگشت به آن اشاره کرد .هرکدام از اسم های خاص یا هر اسمی که قبل از آن اسم اشاره ی(این – آن )آمده باشد،جزئی هستند .
نکته:تصور جزئی ، محال است بیش از یک مصدا ق داشته باشد ) چه در عالم ذهن و چه در خارج از ذهن (. 2-صورتی که ذهن به وسیله عقل ) از روی صورت های جزئی (ساخته می شود و برتمامی مصادیق صورت های جزئی در عالم خارج صدق می کند. مانند مفهوم انسان که بر تمامی مصادیق خود در عالم خارج صدق می کند .به این گونه مفاهیم کلی میگویند .
پس مفهوم کلی مصادیق متعددی دارد یا الاقل داشتن مصادیق متعدد برایش محال نیست .
چند نکته مهم :
1-مفاهیم کلی ، ساخته ذهن و عقل هستند .(به وسیله حواس قابل درک نیستند .)
2-ممکن است یک تصور تا کنون فقط یک مصداق داشته است اما داشتن مصادیق دیگر در حال یا آینده برایش محال نباشد .(مانند مولود کعبه)
3-بعضی مفاهیم اصال هیچ مصداقی ندارند ، وهمی هستند اما کلی اند (مانند کوه طال- انسان پنج سر ...)
4-مفهوم جزئی قابلینت انطباق بر بیش از یک مورد را ندارد و مصداق آن کامال مشخص است.
5-مفهوم کلی قابلیت انطباق بر بیش از یک مورد را دارد چه موارد ذهنی و چه موارد خارجی .
6 -اگر کلمه ای داخل گیومه قرار دارد ومنظور گوینده لفظ آن است نه معنای آن ، آن کلمه جزئی است (مانند «کلمه»چهار حرف دارد .که در اینجا لفظ کلمه مد نظر است .)
7 -به هرکدام از موجودات جهان که با انگشت اشاره کنیم یک موجود خاص و جزئی است .
برسی و مقایسه دو تصور کلی از نظر اشتراکدر مصادیق : اگر دو تصور کلی را از از این نظر که مصادیق مشترک دارند یا ندارند با هم مقایسه کنیم ، 4 حالت بین آن ها قابل تصور است : نسبت های چهارگانه (نسبت بین دو تصور کلی)
یک نکته مهم : برای درک درست نسبت ها فقط باید به مصادیق هر کدام از تصورات دقت کنیم نه اجزاء یا ویژگی ها.
1-تساوی : اگر دو تصور کلی را باهم مقایسه کنیم که تمام مصادیق یکی مصداق دیگری هم باشد و بالعکس (نه یکی کم نه یکی زیاد )مانند انسان و ناطق(هر انسانی ناطق است / هر ناطقی انسان است . از نسبت دادن این دو تصور دو قضیه موجبه کلیه به دست می آید .(دو دایره منطبق)
اگر مصادیق این دو تصور را درون دو دایره بریزیم، این دو دایره کاملا بر هم منطبق هستند. (یعنی دایره مصادیق انسان ، کامال منطبق با دایره مصادیق ناطق است . )
2 -تباین : اگر دو تصور کلی را باهم مقایسه کنیم که هیچ مصداق مشترکی نداشته باشند .(مانند انسان و اسب )از نسبت دادن این دو مفهوم به یکدیگر دو قضیه سالبه کلیه به دست می آید (هیچ انسانی اسب نیست و هیچ اسبی انسان نیست.)
اگر مصادیق دو تصوری که رابطه تباین دارند را دون دو دایره بریزیم ، این دو دایره کامال جدا از هم و خارج از هم هستند .(دو دایره متخارج)
3 -عموم و خصوص مطلق :اگر دو تصور کلی را باهم برسی کنیم که تمام مصادیق یکی ، زیر مجموعه ی مصادیق دیگری باشد (یعنی یکی عام تر از دیگری است.)مانند انسان و حیوان . از نسبت این دو تصور ، سه قضیه به دست می آید :یک موجبه کلیه -یک موجبه جزئیه و یک سالبه جزئیه. (هر انسانی حیوان است /بعضی حیوانات انسان هستند / بعضی حیوانات انسان نیستند )
اگر مصادیق این دو تصور را درون دو دایره بریزیم ،یکی از این دو دایره کامال داخل دایره دیگر قرار می گیرد.(دو دایره متداخل )
4 -عموم و خصوص من وجه : اگر دو تصور کلی را باهم مقایسه کنیم که تعدادی مصداق مشترک داشته باشند اما هرکدام مصادیقی غیر مشترک نیزداشته باشند . مانند لباس و سفید (این دو تصور مصادیق مشترک دارند وآن هم لباس سفید است که هم لباس است و هم سفید. اما هم لباس و هم سفید ، مصادیق غیر مشترک نیز دارند .لباس هایی که سفید نیستند و سفید هایی که لباس نیستند) .(دو دایره متقاطع)
اگر مصادیق این دو تصور را درون دو دایره بریزیم ، این دو دایره یکدیگر را قطع خواهند کرد (بعضی لباس ها سفید هستند / بعضی لباس ها سفید نیستند / بعضی سفید ها لباس هستند / بعضی سفید ها لباس نیستند )
دو نکته :درطبقه بندی مفاهیم، مفاهیم هر طبقه نسبت به مفاهیم زیر مجموعه خود ، نسبت عموم و خصوص مطلق دارند . همچنین اقسام مختلف یک طبقه نسبت به یکدیگرنسبت تباین دارند.
نویسنده: جناب آقای زرین کلاه- شیراز
ارسال کننده : پرگل رحیمی
