مروری بر آثار معماری تمدن‌های مختلف در تاریخ هنر ایران

 آثار معماری ایرانی در ادوار تاریخی مختلف:

تمدن ایلام

1.زیگورات چغازنبیل (معبد چغازنبیل)، شوش هزاره دوم پ.م: این بنا بزرگ ترین بنای خشتی جهان و کهن ترین بنای ایرانی محسوب می شود.در این معبد همچنین برای اولین با در معماری ایران با تکیه بر فنون پیشرفته لعاب از کاشی برای تزئین استفاده شده است. علاوه بر آن در قسمت در ورودی معبد ریدف میله های باریک شیشه ای مات به کار رفته که شاید بتوان آن را اولین کاربرد شیشه در تاریخ معماری جهان به حساب آورد. در های چوبی این بنا با تزئیناتی از تکه های شیشه، طلا، نقره و عاج در قالب نقوش مختلف و به شیوه معرق پوشیده شده بود.

دوره کوچ

1.دژ حسنلو، جنوب دریاچه ارومیه، هزاره دوم پ.م: این بنا در بخش جنوب غربی تپه حسنلو واقع است و مجموعه ای از چهار ساختمان اصلی با حیاط محصور شده اسنن که ورودی آن ستون دار است. بنظر می رسد این ساختمان های ستون دار از پیشگانمان راهرو ها و تالار های ستون دار دوران بعد از خود از جمله معماری هخامنسیان باشند.

تمدن ماد

1.منطقه نوشی جان تپه، ملایر، هزاره اول پ.م

2.کاخ های ماد: این دژها شامل حصار های بلند و متحد المرکز است که از سنگ و خشت ساخته شده است.

3.کاخ اکباتان (همدان): این بنا هفت حصار مدور است که با رنگ های-به تریتب از مرکز-سفید، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، نقره ای و طلایی پوشیده شده اند.

4.آرامگاه صخره ای فخریکا، سر پل ذهاب (کرمانشاه)

5.آرامگاه صخره ای دکان داود، سر پل ذهاب (کرمانشاه)

6.آرامگاه صخره ای داو دختر، فارس

7.آرامگاه صخره ای قیز قاپان، عراق

تمدن هخامنشی

1.. مجموعه پاسارگاد (اولین پایتخت هخامنشی): مجموعه پاسارگاد شامل دژ دفاعی، باغی بزرگ، کاخ کوروش، کاخ مسکونی، دروازه هایی که گمان می رود دو گاو بالدار آن را محافظت می کرده و مقبره کوروش بوده است. مقبره کوروش که از نمونه های پا برجای مجموعه پاسارگاد است؛ ساختمانی چند پله شبیه معبد چغازنبیل است که سقفی شیب دار دارد.

2.تخت جمشید یا پارسه (دومین پایتخت هخامنشی)، شوش: مهم ترین معماری عصر هخامنشی، بنای تخت جمشید یا پارسه است. این بنا در دامنه کوه رحمت و مشرف بر جلگه وسیع مرو دشت در فارس ساخته شده و بنظر می رسد کاخی تشریفاتی برای اجرای مراسم آیینی و جشن های این عهد بوده است. بنای تخت جمشی شامل کاخ ها و تالار های ستون دار و بنا های متعدد بر صفّه ای بلند است. ورودی آن را پلکان های وسیعی می سازد که شمار آن ها در هر طرف به 110 عدد می رسد. این پلکان ها، تزئیناتی شامل سه ردیف سرباز پارسی و مادی، سربازان جاویدان و نمایندگان 28 ملل تابعه در حال ارائه هدایا می باشد. بناهای موجود در این مجموعه شامل کاخ آپادانا، دروازه و تالار خشایارشا، کاخ داریوش (تچر) یا تالار آیینه، کاخ اردشیر، تالار ورودی، تالار دو دروازه، تالار شورا و تالار هدیش است.

3.آرامگاه صخره ای نقش رستم: این آرامگاه ها در نزدیکی تخت جمشید هستند که آرامگاه های داریوش اول،خشایار شا و اردشیر در آن قرار دارد.

تمدن اشکانی

1.کاخ نیسا، عشق آباد، سده2-3 پ.م

2.کاخ اشکانی، هاترا (الحضر)، عراق، سده دوم میلادی

3.کاخ و عمارت کوه خواجه

4.معبد خورشید در هاترا

5.میل اژدها ممسنی: این بنا نخستین میل تاریخ دار است.

تمدن ساسانی

1.کاخ کیش: این کاخ کاخی ساسانی واقع در جزیره کیش است.

2.کاخ تیسفون (اایوان مدائن، طاق کسری)، نزدیک بغداد: کاخ تیسفون دارای گچبری های زیبا و کف کف موزاییک کاری شده است.دی این کاخ برای اولین بار از گوشواره در چهار گوش بنا به منظور ایجاد گنبد، استفاده کردند که بعد ها در دوره اسلامی مورد توجه قرار گرفت. این بنا پایتخت اشکانی و ساسانی بوده است.

3.کاخ بیشاپور، نزدیک کازرون ( فارس): نقشه و طرح این کاخ به شکل چلیپایی (صلیبی شکل) نیز از ابداعات معماری این دوره است که بنیان اصلی نقشه آتشکده ها و زمینه ساز سبک چهار ایوانی دوره اسلامی می شود.

4.آتشکده آذر فرنبع، فارس: این آتشکده ویژه موبدان بود.

5.آتشکده آذرگشنسب، آذربایجان: این آتشکده ویژه جنگاوران بود.

6.آتشکده آذربرزین مهر، خراسان: این آتشکده ویژه برزگران و کشاورزان بود.

7. آتشکده چهار طاقی، فراشبند (فارس): این بنا دارای چهار ورودی، چهار طاف و گنبد است.

سده های اول تا سوم هجری

1.ایوان مدائن در تیسفون: این بنا نمونه ای از تبدیل آتشکده و کاخ های ساسانی به مسجد، در این دوره است.

2.آتشکده باستانی مسجد سلیمان: این بنا نمونه ای از تبدیل آتشکده و کاخ های ساسانی به مسجد، در این دوره است.

3.مسجد سنگی داراب گرد: این بنا نمونه ای از تبدیل آتشکده و کاخ های ساسانی به مسجد، در این دوره است.

4.تاریخانه دامغان، سده اول تا سوم هجری: این بنا از کهن ترین مساجد شناخته شده در ایران است.

5.مسجد فهرج یزد: این بنا از کهن ترین مساجد شناخته شده در ایران است.

6.مسجد جامع شوش: این بنا از کهن ترین مساجد شناخته شده در ایران است.

7.مسجد جامع سیراف: این بنا از کهن ترین مساجد شناخته شده در ایران است.

8.مسجد جامع اصفهان: این بنا از کهن ترین مساجد شناخته شده در ایران است.

9.آرامگاه امیر اسماعیل سامانی، بخارا: این آرامگاه قدیمی ترین آرامگاه گنبد پوش است که الهام بخش ساختار آرامگاه ها در سده های بعدی شد. مصالح این بنا آجر است.

10.مسجد جامع نائین، سده سوم و چهارم هجری: در این بنا به ساخت محراب توجه شده است.

سده های چهارم تا ششم هجری

1.آرامگاه قابوس و شمگیر(گنبد رک یا گنبد کاووس)، سده چهارم و پنجم هجری: این بنا یک برج آرامگاهی با نقشه گرد است که دارای گنبد مخزوطی معروف به رک است.

2.مسجد جامع، اصفهان، سده چهارم تا ششم هجری: در این دوره مسجد جامع اصفهان به بنایی چهار ایوانی تبدیل شد.

3.مسجد جامع زواره، اصفهان، سده چهارم و پنجم هجری: این بنا نخستین نمونه کامل تاریخ دار به شیوه چهار ایوانی است.

4.برج های خرقان، نزدیک قزوین: این بناآرامگاه قبه ای شکلی با نقشه چند ضلعی است.

5.گنبد سرخ، مراغه، آذربایجان شرقی: این بنا برجی چند ضلعی و ترکیبی است.

6. گنبد کبود، مراغه، آذربایجان شرقی: این بنا برجی چند ضلعی و ترکیبی است.

7.منار جام، افغانستان: این بنا مناره ای استوانه ای است.

8.کاخ لشکری بازار، غزنه، افغانستان

9.رباط شرف، خراسان

سده هفتم و هشتم هجری

1.ربع رشیدی، تبریز، اواخر سده هفتم هجری: ربع رشیدی مجموعه بناهای علمی و فرهنگی، ساخته شده به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله است که از اقدامات مهم فرهنگی این دوره به شمار می رود.

2.گنبد سلطانیه، زنجان، آرامگاه الجایتو: این بنا دارای کاشی لعاب دار و پوشش گنبدی است.

3.مسجد جامع ورامین: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

4.مسجد جامع یزد: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

5.مسجد جامع کرمان: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

6.آرامگاه بایزید بسطامی: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

7.آرامگاه شیخ عبدالصمد، نطنز: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

8.رصد خانه مراغه: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

9.قصر ایلخانی، تخت سلیمان، آذربایجان غربی: این بنا یکی از شاخص ترین آثار معماری این دوره است.

10.مسجد جامع اصفهان: محراب این مسجد از بارز ترین تزئینات معماری این دوره است.

اواخر سده هشتم و نهم هجری

1.مسجد جامع شهر سمرقند (مسجد بی بی خاتون): مهم ترین اقدام تیمور پس از استقرار حکومت، ساخت این بنا به یاد همسر خود، بی بی خاتون بود.که بر اساس میاجد چهار ایوانی ساخته شده است.

2.بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، مشهد: در دوران شاهرخ این بنا نو سازی گسترده ای یافت.

3.مسجد جامع بزرگ گوهر شاد، مشهد: این بنا در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) و در زمان شاهرخ، با دو تالار اجتماع یعنی دارالسادات (جایگاه سیدان) و دارالحفاظ (حافظان قرآن مجید) ساخته و افزوده شد. و همچنین نمونه بارز استفاده از کاشی معرق برای تزئین بنا را می توان در این بنا مشاهده کرد.

4.مدرسه غیاثیه، خرگرد، خراسان

5.بقعه احمد یسوی: در چوبی این بنا از شاخص های هنر چوبی این دوره است.

6.مسجد کبود، تبریز: نمونه بارز استفاده از کاشی معرق برای تزئین بنا را می توان در این بنا مشاهده کرد.

سده دهم و یازدهم هجری

1.مدرسه چهر باغ، اصفهان: این بنا دارای ایوان های بزرگ دو طبقه و حجره دار است.

2.بارگاه ملکوتی امام علی (ع)، نجف اشرف: در این مکان گنبد پیازی شکل، همراه با گلدته های استوانه ای بلند بنا شد.

3.کاخ چهل ستون، قزوین

4.کاخ هشت بهشت، اصفهان

5. مسجد شیخ لطف الله، در تزئین این بنا( گنبد آن) از کاشی هفت رنگ استفاده شده است.

6. مسجد امام، اصفهان: در تزئین این بنا( گنبد آن) از کاشی هفت رنگ استفاده شده است.

سده دوازدهم و سیزدهم هجری

1.کلات نادری، دوره افشاریه، خراسان: این بنا که محل حکمرانی نادر بوده است، به عنوان نمونه مشخص معماری در این دوره نیز با تاثیر پذیری از معماری هندی ساخته شد.

2.ارگ کریمخان، شیراز

3. مدرسه دارالفنون

4.مدرسه دارالصنایع

5. شمس العماره، عمارت قاجاری، تهران: این بنا در مجموعه کاخ گلستان قرار دارد.

دوره معاصر

1.سر در موزه ملی ایران، تهران، آندره گدار (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

2.سر در دانشگاه تهران (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

3.مدرسه مستظرفه (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی): این مدرسه شامل دو بخش هنرستان کمال الملک و هنرستان هنر های سنتی یا صنایع قدیمیه است.

4.آرامگاه فردوسی، توس، مشهد، لرزاده (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

5.سعدیه، شیراز، آندره گدار (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

6.حافظیه، شیراز، آندره گدار (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

7.هنر کده هنر های زیبا (دوره اول بین سال های 1320-1300 شمسی، باستان گرایی)

8.آرامگاه باباطاهر، همدان، محسن فروغی (دوره دوم بین سال های 1340- 1320 شمسی، ملی گرایی)

9.دانشکده هنر های زیبا (دوره دوم بین سال های 1340- 1320 شمسی، ملی گرایی)

10.آرامگاه خیام، نیشابور، هوشنگ سیحون (دوره سوم بین سال های 1360-1340 شمسی، سنت گرایی)

11.آرامگاه بو علی سینا، همدان، هوشنگ سیحون (دوره سوم بین سال های 1360-1340 شمسی، سنت گرایی)

12.برج آزادی، تهران، حسین امانت (دوره سوم بین سال های 1360-1340 شمسی، سنت گرایی)

13.موزه هنر های معاصر، تهران، کامران دیبا (دوره سوم بین سال های 1360-1340 شمسی، سنت گرایی)

14.تئاتر شهر، تهران، علی سردار افخمی (دوره سوم بین سال های 1360-1340 شمسی، سنت گرایی)