آشنایی با رشته های دانشگاهی هنر-صنایع دستی
صنایع دستی از صنایعی است که بر پایه خلاقیت، هنر و ذوق انسان بنا شده است. صنایع دستی هر منطقه، شهر یا کشور به خوبی بیان کننده فرهنگ، اعتقادات، آداب و رسوم و سنن آنها می باشند. به همین خاطر با تکیه بر این محصولات می توان به خوبی به انتقال و انتشار فرهنگ به سایر نقاط و افراد پرداخت.
صنایعی که روح خود را از هنر وام گرفتهاند و جسمشان ارتباطی نزدیک با صنعت دارد و همین ویژگی است که تعریف صنایع دستی را به طور اعم و به طور اخص به عنوان یک رشته دانشگاهی دشوار کرده است.
رشته صنایع دستی رشتهای است که در آن هنر و کاربرد در کنار هم قرار دارد؛ یعنی برخلاف هنر محض مثل هنر نقاشی که کاربرد روزمره ندارد در این رشته ساخت وسایل هنری که کاربرد روزمره نیز داشته باشند، مورد توجه است. برای مثال میتوان به ساخت یک کاسه زیبا یا کیف زیبا اشاره نمود. در این رشته دانشجویان طی چهار سال اطلاعات متوسطی درباره 24 گروه بزرگ انواع صنایع دستی ایران که شامل 152 شاخه میشود، به دست میآورند همچنین با پرداختن به یکی از چهار گرایش صنایع چوب، سفال، نگارگری و طراحی فرش از نظر اجرا و کارشناسی آثار، در گرایش فوق صاحب تخصص شده و مهارتهای لازم را برای تولید آثار صنایع دستی در گرایش انتخابی خود به دست میآورند.
صنایع دستی به طور عام به آن دسته از فعالیت هایی گفته می شود که به تولید و ساخت دستی بعضی از ابزارها، لوازم و وسیله ها با رعایت اصول زیبایی شناسی می پردازد. این به معنای استفاده از ابزارها ی خاص در طی روند تولید نیست . مثلا در سفال ، از دیرباز، چرخ سفالگری بکار می رفته است. این هنر – صنعت ها ، در سرزمین های مختلف ، متناسب با اقلیم و بافت فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی، میتواند شکل های بسیار متنوعی به خود گیرد. این اشکال متنوع ، همواره در بردارندهی بسیاری از ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی و اعتقادی، آن منطقه میباشد.
درسهای این رشته در طول تحصیل :
طراحی پایه، مبانی هنرهای تجسمی ، کارگاه حجمسازی، هندسه نقوش ، آشنایی با هنرهای سنتی، تاریخچه کتابت، خوشنویسی و طراحی حروف ، کارگاه صنایع دستی 1 "آشنایی با همه کارگاهها"، طراحی سنتی، رنگرزی پشم و الیاف، آبگینه، سفال و سرامیک، مینیاتور و تذهیب، بافت، چوب، فلز، آشنایی با هنر در تاریخ ، کارگاه عکاسی پایه، انسان، طبیعت، طراحی، تحول در صنایع دستی دنیا، هنر و تمدن اسلامی ، تحقیق در صنایع دستی ایران ، طراحی اشیا در تمدن اسلامی، تحقیق در صنایع دستی ، مرمت و نگهداری آثار هنری، پروژه.
گرايش هاي مقطع ليسانس:
در اين ميان دانشگاه الزهراء از چند سال پيش به نحو ديگري عمل كرده است و هر دانشجوي صنايع دستي اين دانشگاه از ترم پنجم موظف به انتخاب يكي از چهار گرايش نگارگري، سفال، فرش و يا چوب است و در واقع براي هر گرايش به طور متوسط حدود 46 واحد تخصصي در نظر گرفته شده كه اين واحدها در طي چهار ترم گذرانده مي شود.
صنایع دستی ، هر چند فعالیتی کاملا وابسته به دست می باشد ، اما غلبه ی وجه کاربردی آن بر وجه کارکردی (زیبایی شناسانه) اش، باعث می گردد که نتوان عنوان هنر صرف به آن ها داد. با این حال، ما امروزه ، بسیاری از آثار به جای مانده از گذشتگان را در زمره ی شاهکارهای هنری ، دسته بندی می کنیم.
در دوره ی معاصر ، علاوه بر وجود گرایش سنتی به هنرهای دستی که مبتنی بر تولید و ساخت با اولویت کاربرد می باشد، شاهد جریان هایی در صنایع دستی با اولویت کارکرد می باشیم. در دوران معاصر، شاهد تجربیاتی کاملا نو، با بهره گیری از متدهای گاها سنتی هستیم.
1- بافته هاي داري: محصولاتي كه به كمك دارهاي افقي يا عمودي مستقر در زمين در زمان بافت، توليد مي شود، بافته هاي داري محسوب مي گردند مثل قالي، گليم، زيلو و نظاير آن.
2- دستبافي:(نساجي سنتي): فراورده هايي كه به كمك دستگاه هاي ساده و سنتي بافندگي (دستگاه ويژه ي بافت جاجيم، دستگاه دووَردي، دستگاه چهاروردي و ژاكار دستي) توليد مي گردد، دستبافي محسوب مي شود، نظيرجاجيم، زري،ترمه، شال و ...
از جمله خصوصيات اين رشته از صنايع دستي، اين است كه اولا ًكليه مراحل سه گانه بافندگي، ايجاد دهنه كار، پودگذاري و دفتين زدن (آلتي است فلزي، داراي دسته اي شبيه شانه كه نساجان هنگام بافتن پارچه آن را در دست گيرند و لاي تارها زنند تا آنچه بافته شده به هم پيوسته و محكم گردد.) با حركات دست و پا انجام مي شود، در ثاني، امكان استفاده از پودهاي رنگي به ميزان نامحدود و همچنين تنوع طرح بافت با دراختيار داشتن كنترل حركات وَردها ميسر مي گردد كه اين امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در توليد است.
3- بافتني: انواع مصنوعاتي كه با كمك ميل، قلاب و نظير آن و با الياف طبيعي توليد مي شود، جزء بافتني ها به حساب مي آيد نظير دستكش، جوراب، كلاه، شال گردن و ...
4- روكاري:(رودوزي): كليه ي مصنوعاتي كه از طريق دوختن نقوش سنتي بر روي پارچه هاي بدون نقش و يا كشيدن قسمتي از نخ هاي تار و پود به وجود مي آيد، در گروه « رودوزي» و يا «روكاري» جاي دارد. نظيرسوزن دوزي،قلاب دوزي،مليله دوزي،خوس دوزي،گلابتون دوزي،پته دوزيو ...
5-چاپ هاي سنتي: كليه پارچه هايي كه به وسيله قلم مو، مهر و نظاير آن رنگ آميزي شده و نقشمي پذيرد جزء چاپ هاي سنتي به حساب مي آيد مانندچاپ قلمكار و چاپ كلاقه اي(باتيك).
6- نمدمالي: انواع مصنوعاتي كه بر اثر درگيري و متراكم نمودن پشم و كرك در شرايط فني مناسب از طريق ورز دادن تهيه مي شوند، جزء گروهنمدمالي مي باشند. نظير كلاه نمدي، پالتوي نمدي، نمد زيرانداز و نمد پادري.
7- سفالگري و سراميك سازي:به محصولاتي كه با استفاده از گِل رُس و همچنين گِل حاصله از سنگ كوارتز و خاك كائولن، به كمك دست و چرخ سفالگري ساخته و سپس پخته مي شود، سفال و سراميك اطلاق مي شود.
براي تكميل اشياء ساخته شده، برحسب سنت و رسوم، روي آنها نقاشي، كنده كاري و يا نقوش برجسته ايجاد مي كنند و از لعاب مناسب براي پوشش سطح اشياء استفاده مي گردد. محصولات توليد شده ي اين گروه شاملانواع پارچ و ليوان ظروف غذاخوري، گلدان و ...مي باشد.
8- شيشه گري: محصولاتي را كه از طريق شكل دادن مواد معدني ذوب شده نظير سيليس و خرده شيشه كه با تركيبي از اين دو و با استفاده از روش دميدن توسط لوله ي مخصوص و با به كارگيري ابزار دستي شامل انبر، قيچي و غيره حاصل مي شود،شيشه دست ساز مي نامند كه شامل مراحل تكميلي و تزئيني، نظير نقاشي و تراش هم مي گردد.
9- توليدفراورده هاي پوست و چرم: محصولاتي كه با استفاده از پوست و چرم دباغي شده به شيوه سنتي توليد مي گردد، نظير پوستين، كلاه پوستي،چاروق، محصولات تكميلي چرمي (نظير تلفيق چرم با محصولات دستباف) جزء اين گروه هستند.
10- ساخت محصولات فلزي وآلياژ: فراورده هايي كه به شيوه سنتي و با استفاده از ابزار دستي و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلياژها (برنج و ورشو) توليد مي گردد.
11- قلمزني، مشبك كاري، حكاكي روي فلزات و آلياژها: هنر– صنعتي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش و ساير ابزار دستي بر روي اشياء ساخته شده از فلز با آلياژ شكل مي گيرد.
12- سنگتراشي ، حكاكي روي سنگ و معرق سنگ: شامل مصنوعاتي مي گردد كه مواد اوليه اصلي آن را انواع سنگ ها نظير فيروزه، مرمر، يشم، سنگ سياه، سنگ سفيد(آلاباستر) و ... تشكيل مي دهد و به كمك ابزار و وسايل مختلف تراشيده يا حكاكي مي شود نظير انواع ظروف، پايه ي چراغ، قاب عكس، انواع نگين و ...
13- خراطي چوب: خراطي، شيوه اي از توليد محصولات چوبي است كه طي آن و توسط ابزار و وسايل مختلف و به طور عمده به وسيله دستگاه خراطي، اشيائي نظير انواع قليان، گهواره، پايه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته مي شود.
14- ريزه كاري و نازك كاري چوب: روشي از ساخت فراورده هاي چوبي است كه طي آن به وسيله ي وسايل نجاري نظير ارّه، رنده، سوهان، مُغار و ... قطعات كوچك چوبي آماده شده به صورت روكش بر روي بدنه ي چوبي چسبانده و تحت فشار شكل گرفته اند و از اين طريق انواع شكلات خوري، زير سيگاري، قاب عكس و نظاير آن توليد و عرضه مي گردد.
15- منبت كاري، كنده كاري و مشبك كاري چوب: شيوه اي ديگر از توليد محصولات چوبي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش، مغار و ساير ابزار نجاري بر روي چوب هاي مرغوب و بادوام شكل مي پذيرد.
16- حصير بافي: منظور از حصيربافي كه بامبوبافي، مرواربافي، تِركه بافي، چم بافي، سبد بافي و چيغ بافي را نيز شامل مي شود، همان بافت رشته هاي حاصل از الياف سلولزي (گياهي) به كمك دست و ابزار ساده دستي است كه طي آن محصولات مختلفي نظير زيراندازها ، انواع ظروف و ... توليد و عرضه مي گردد . در مورد چيغ بافي ذكر اين نكته ضروري است كه حين بافت، علاوه بر الياف گياهي از نخ پشمي رنگ شده نيز براي ايجاد نقوش و طرح هاي سنتي استفاده مي گردد.
17- خاتم سازي: روشي از توليد فراورده هاي چوبي است كه با استفاده از روكش حاصله از به هم چسباندن قطعات كوچك فلزات، استخوان و انواع چوب در اشكال و طرح هاي سنتي (بيشتر به صورت هندسي) و به كمك ابزار و وسايل مختلف، فراورده هايي نظير انواع قاب عكس، جاسيگاري، شكلات خوري، ميز، صندلي و ... ساخته مي شود.
18- کاشي گري: صنعتي است با سابقه كه طي آن انواع كاشي ها با استفاده از طرح ها و نقش هاي سنتي براي استفاده در ابنيه ي مذهبي و تاريخي از طريق قالب گيري گِل رُس و پختن آن در كوره ساخته و پرداخته مي شود.
و...
تهیه شده در گروه هنر کانون
نسیم پوراحمد