زمين شناسي نفت از دو کلمه Petroleum Geology تشکيل شده که اصطلاح پتروليوم (روغن سنگ) ، دو کلمه لاتين پترا ، يعني سنگ واليوم ، يا روغن را شامل ميشود و Geology هم که به معني زمين شناسي ميباشد.
ديد کلي
نفت يا پتروليوم نوعي قير و يا بيتومين است که به صورت مجموعهاي از هيدروکربورهاي مختلف ، به اشکال مايع و يا گاز در مخازن زيرزميني وجود دارد. پتروليوم در شيمي و زمين شناسي ، اصطلاحا به ترکيبات هيدروکربورهاي اطلاق ميشود که توسط چاههاي نفت از داخل زمين استخراج ميشوند. شکل اصلي پتروليوم در داخل مخازن به صورت گاز است که به نام گاز طبيعي ناميده ميشود بخشي از پتروليوم در شرايط متعارفي ( 15 درجه سانتيگراد و 760 ميليمتر فشار جيوه)، به صورت مايع در آمده که به آن نفت خام ميگويند و بخش ديگر به همان صورت گاز باقي ميماند.
تاريخچه و سير تحولي
مواد نفتي از زمانهاي بسيار قديم مورد استفاده قرار ميگرفته است. نادر شاه با استفاده از روشن کردن مشعلهاي نفت موفقيت چشمگيري در فتح هندوستان بدست آورد. بيشتر توليدات نفتي تا نيمه قرن نوزدهم از طريق چشمههاي نفتي با گودالهاي کم عمق و چاههاي دستي حفر شده در مخازن نفتي که عمق ، صورت ميگرفته است. حفاريهاي نسبتا عميقتر جهت استخراج نفت در ابتدا در ناحيه پچل بورن فرانسه صورت گرفته است. در اين ناحيه ماسههاي نفتي در سطح زمين بطور قابل ملاحظهاي گسترده ميباشد.
بهرهبرداري از شيلهاي نفتي در سال 1847 در شيلهاي کربنيفر ناحيه توربن اسکاتلند آغاز شد. تکنولوژي حفاري با سيم بکسل در سال 1859 توسط کلنل دريک به کار گرفته شد. همزمان با آن ، رشد سريع حفاري در آمريکاي شمالي و نقاط ديگر جهان آغاز شد. توليد هيدروکربور مايع در نيمه قرن نوزدهم با احداث و توسعه پالايشگاهها به سرعت توسعه يافت.
با رشد و گسترش پالايشگاهها انواع توليدهاي نفتي مشتمل بر گازهاي سبک ، نفت سبک ، نفت سنگين و مشتقات سنگينتر هيدروکربوري توليد شد. با شروع جنگ جهاني اول ( 1914 - 1918 ) نياز به مواد نفتي به شدت افزايش يافت. اولين چاه نفت در 1859 در يک ساختمان تاقديسي در ايالت پنسيلوانياي آمريکا حفر گرديد. در ايران هم اولين چاه نفت در 1902 در تاقديس مسجد سليمان در شمال اهواز به نفت رسيد.
منشا نفت
منشا نفت به احتمال قريب به يقين از مواد آلي است. به اين معني که بقاياي گياهي و جانوري پس از نهشته شدن در کف حوضههاي رسوبي و مدفون شدن به وسيله رسوبات اوليه ، در معرض پارهاي واکنشهاي بيوژنيک قرار ميگيرند و به ازاء افزايش ضخامت رسوبات به تدريج تبديل به مواد هيدروکربوري و نفتهاي خام اوليه ميشوند، گذشت زمان و استمرار تحولات مکرر شيميايي و بيوشيميايي ، کيفيت نفتهاي اوليه را ارتقا داده و نهايتا آنها را به نفت خام قابل استفاده براي مصارف مختلف تبديل ميکنند.
براي تشکيل نفت تجمع مواد آلي به مقدار قابل ملاحظه و کافي ، ضروري است. اين نياز در حوضههاي رسوبي تامين ميگردد که ، مواد آلي در آنها درصد بالايي از مواد رسوبي را تشکيل داده و نهشتگي اين دو به صورت توام و هم زمان صورت ميگيرد. حاصل آنکه نفت در طبقات رسوبي غني از مواد آلي تشکيل خواهد شد. براي تشکيل نفت طبقات مولد نفت ، افزون بر فراواني مواد آلي ، حفظ آنها در لابلاي رسوبات در برگيرنده ، از شروط اساسي است. چنانچه روند نهشتگي مواد در حوضههاي رسوبي ، به قدر کافي سريع باشد، فرصتي براي تجزيه و فساد مواد آلي باقي نمانده و موجبات حفظ آنها ، فراهم خواهد شد
پس از مدفون شدن مواد آلي در داخل رسوبات و تامين ضخامت لازم از رسوبات جديد رويي ، با دخالت عوامل بيوژنيک و فيزيکو شيميايي خاص ، مولکولهاي آبي به مولکولهاي هيدروکربوري ساده و نفتهاي اوليه که از ساختار مولکولي پيچيده برخوردار هستند، تبديل و تحول مييابد، سرانجام با پليمريزه شدن هيدروکربورهاي فوق ، تحول آنها به مولکولهاي منظم و بزرگ و يا کوچک با آرايش مولکولي منظم در نفت خام مايع و گاز تکميل ميگردد. اين تحولات در رسوبات و سنگهاي مولد نفت ، انجام ميگيرد. معمولا اين نوع سنگها از جنس شيلهاي سياه رنگ است که به آنها شيلهاي آلي هم ميگويند.
اشکال گسترش نفت
تودههاي نفتي بر حسب آنکه در سطح زمين ظاهر شوند و يا در داخل طبقات زيرزميني مدفون و محبوس شده باشند به دو گروه زير تقسيم ميشوند:
گسترشهاي سطحي
مواد نفتي در محلهاي مساعد از طريق شکستگيها و بازشدگيها ، همواره به سطح زمين رسيده و بر آن جاري ميشوند و از آنجا گسترشهاي سطحي گاز يا مايع را تشکيل ميدهند.
گسترشهاي سطحي به صورت مايع و گاز : در اين نوع گسترشهاي سطي مواد هيدروکربوري به صورت مايع و يا گاز ، همراه مواد تخريب يافته سر راه ، به سطح ميرسند و از آن جمله ميتوان به موارد زير اشاره کرد:
سرچشمه نفت : مواد نفتي ممکن است به صورت گاز يا مايع از طريق درزها ، شکافها ، سطوح گسلي ، سطوح دگرشيبي و يا سطوح چينهبندي طبقات به صورت چشمه نفت ، در سطح زمين ظاهر شوند.
گل فشانها و جريانهاي گلي : گل فشانها گازهاي پرفشار در حال فوراني هستند که همراه آب ، گل ، خرده سنگها و گاهي اوقات هم نفت مايع ، از مجارياي که به سطح زمين راه باز کردهاند، خارج ميشوند.
گسترشهاي سطحي جامد : در پارهاي از موارد گسترشهاي سطحي به صورت مايعات بسيار غليظ و گاهي هم به شکل خميري ديده ميشوند، اين قبيل نفتها ، تحت نامهاي مختلف از قبيل تار ، آسفالت ، موم ، پيچ و قيرهاي سخت و شکننده معرفي ميشوند. و شامل موارد زير ميباشند:
نفتهاي جامد پراکنده : نفت آغشته به مواد رسوبي ، به طور مختلف در مجاورت اتمسفر قرار گرفته و به تدريج اکسيد شده و به مرور سختتر ميگردند.
مجتمعهاي نفتي رگهاي: گروهي از هيدروکربنهاي جامد، به صورت رگههايي، حفرهها و فضاهاي خالي داخل طبقات را اشغال کردهاند.
شيلهاي نفتي : واژه شيل نفتي به انواع مختلف شيلهاي قيردار که محتوي مقدار قابل ملاحظه مواد آلي است، اطلاق ميگردد. اين مواد که در واقع حد واسط بين مواد آلي اوليه و نفتها است. کروژن ناميده ميشود.
گسترشهاي نفتي زيرزميني
گسترشهاي مواد نفتي در زيرزميني، عمدتا از نظر ارزش اقتصادي آنها طبقهبندي ميکردند و شامل موارد زير ميباشند.
مخازن نفتي : مخزن نفت سادهترين شکل جمع يک ذخيره نفتي در زير زمين و کوچکترين واحد از نظر اقتصادي است.
ميدان نفتي : وقتي چند مخزن در وضعيت مشترک و خاص زمين شناسي ، اعم از ساختماني و يا چينه شناسي ، قرار گرفته باشند، چنين مجموعه و يا گروه مخازن را ميدان نفتي ميگويند.
حوضه نفتي|حوضههاي نفتي حوضه نفتي ، منطقه و يا محدوده جغرافيايياي است که در آن ميدانها و مخازن نفتي متعددي ، وجود دارد، که همه آنها در يک مجموعه زمين شناسي مربوط به شرايط محيطي و رسوبي معين و مستقل گرد آمدهاند.
موارد کاربرد نفت
نفت خام استخراج شده از چاههاي نفت ، لازم است جهت مصرف ، پالايش شده تا انواع سوختهاي مايع و گازي از آن بدست آيد. فرآوردههاي پالايشگاهي برحسب درجه تقطير و فرآيندهاي تصفيه ، از انواع بسيار زيادي برخوردار است. اين فرآوردهها افزون بر تامين سوختهاي مختلف خانگي و صنعتي ، به عنوان مواد اوليه براي صنايع مادر در جهان امروز است که تنها بر مبناي فرآوردههاي پالايشگاهي استوار است.
